Eten en gegeten worden. Die spreuk weerklinkt opnieuw na grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer. Dat was meer dan tien jaar geleden, toen de misbruikschandalen uit de katholieke kerk naar buiten kwamen – priesters als predatoren – en de afgelopen tijd komt dat naar buiten in de mediawereld. Toen was het kardinaal Ad Simonis met zijn ‘Wir haben es nicht gewusst’ over een verrotte cultuur. Matthijs van Nieuwkerk, Jack van Gelder en Tom Egbers sluiten zich aan in hetzelfde rijtje.
Bij iedere vorm van grensoverschrijdend gedrag zie je hetzelfde steeds giftiger wordende patroon. Het maakt daarbij ogenschijnlijk niet uit over welk soort gedrag het gaat: cliëntelisme, racisme, seksisme, seksueel misbruik of machtsmisbruik.
Eten en gegeten worden in de katholieke kerk
Zo’n patroon lijkt te ontstaan als er een machtsverschil is of ontstaat. In de katholieke kerk was (en soms nog steeds is) het standsverschil tussen een priester, pater of zuster en kleine jongetjes en meisjes. Er ontstaat een geleidelijke schaal waarin grensoverschrijdend gedrag ‘gebeurt’: eerst avances, dan gaat het steeds verder en verder totdat – vaak bewust – het te ver gaat. Bij geestelijken was er vaak sprake van een een-op-een situatie, waarin de autoriteit van de volwassene meegaand gedrag vertoont bij het slachtoffer. Eerst kijken, dan broekje open, dan moeten pijpen of een priester bevredigen. Met ouders die er weet van hebben en wegkijken of de dader nota bene in bescherming nemen. Eten en gegeten worden. Misselijkmakend seksueel misbruik dat in iedere situatie bestreden moet worden.
Daarna de ontkenning. Van de priester, van de omgeving, van de besturende lagen. Tot op hoog niveau. Bisschoppen, kardinalen en de inmiddels overleden paus Benedictus ontkenden in eerste instantie de aantijigingen. Tot groot verdriet, nee, trauma, van de slachtoffers die niet gehoord en niet erkend worden in hun klachten.
Eten en gegeten worden bij DWDD
Zo ook bij DWDD. Het patroon is hetzelfde: de goed scorende presentator Matthijs van Nieuwkerk waant zich onaantastbaar om op basis van zijn succes onoirbare dingen te kunnen ‘maken’. Er is een cultuur van ontkenning, moeten presteren onder grote druk, en verschuivend gedrag. Redacteuren werden grof vermalen in de heersende angstcultuur. Schreeuwen tegen medewerkers was dagelijkse praktijk onder het mom van ‘we spelen Champions League’.
‘Jij!’, schreeuwt de presentator volgens meerdere getuigen. ‘Jij had hier op je knieën moeten zitten, en moeten zeggen: sorry.’ Onthutst kijken mensen naar wat hier gebeurt. ‘Zeg sórry meneer Van Nieuwkerk’, roept de presentator. Om hen heen is het doodstil.
Niemand die iets deed. Niemand die Van Nieuwkerk tegensprak of tot de orde riep over diens extreme vernedering en intimidatie van collega’s. Structureel grensoverschrijdend gedrag en permanente onveiligheid op de werkvloer was het gevolg. En nog steeds lopen (ex-)collega’s rond met gevoelens van angst, nachtmerries en andere klachten.
Daarna opnieuw de ontkenning, maar nu in de vorm van vaststellingsovereenkomsten, zwijgcontracten, al dan niet zelf gekozen ontslag, leidinggevenden die de dader in bescherming nemen en uit de wind houden. Bufferen terwijl de predator eet en eet en eet. Schopt en brult en schreeuwt en dreigt. “Idioten”, “kutonderwerpen”, gevloek en getier.
Ook hier geven de daders in eerste instantie geen blijk van inkeer. Ze horen geen enige wanklank, ontkennen of zijn zich niet bewust van hun intimiderend gedrag. ‘Wir haben es nicht gewusst’, danwel ‘Ik heb daar geen actieve herinnering aan’, dan wel “ach ja, zo is hij nu eenmaal.”
Eten en gegeten worden bij NOS Sport
Met nu een nieuwste loot aan deze giftige stam. Een vrouw van kleur, nieuwe ster, heeft het moeilijk bij NOS Sport. Zij niet alleen, maar zij durft naar voren in de openbaarheid te treden. Met gevaar voor eigen reputatie. Ook hier is er een standsverschil en een cultuur van wegkijken en zwijgen, met dezelfde soort reacties.
Nieuwslezeres Marghadi bewonderde ‘mister Studio Sport’ Tom Egbers. Maar het gedrag van Tom Egbers tegenover ‘mooie vrouwen’ was bekend (en de hoofdredacteur beschermde hem dus). Zijn gedrag tegenover medewerkers werd blijkbaar getolereerd: zijn geschreeuw, zijn vijandig gedrag naar collega’s, zijn seksisme: “En vanavond een beetje harde seks, he!’ of zijn intimiderende woorden (‘serpent’, ‘as van het kwaad’). Het meer dan pestgedrag houdt jaren aan.
Reactie van Tom Egbers: hij ontkent het gezegd te hebben en drukt zich matjes uit dat hij ‘spijt’ heeft dat hij het niet kan terugdraaien.
Idem met Jack van Gelder en de inmiddels beruchte ‘bad-scene’ in de Volkskrant van 10 maart 2023:
‘Hai Jack, zei ik, bel ik gelegen? Daarop vertelde hij dat hij lekker in bad lag, dat hij zijn hoofd net kaal had geschoren. Ik vroeg of ik later terug moest bellen. Nee hoor, zei hij. Ik twijfelde even, maar begon toch te praten over het werk, over de uitzendingen en wat hij daarvan vond. Hij vroeg waar ik was. Thuis, zei ik. Nou, hij was ook thuis – niet ver bij mij vandaan. Ik vroeg hem of hij me misschien zou willen helpen om een betere presentator te worden. Daar wilde hij wel over nadenken, zei hij.’
Hoe het gesprek woordelijk verder loopt, kan Marghadi (45) zich niet precies herinneren. Maar ze herinnert zich wel dat het ongemakkelijk wordt, als Van Gelder oppert of ze er niet even bij wil komen liggen in bad. ‘Ik vroeg me af of hij een grap maakte’, zegt Marghadi. ‘Ik kletste er wat overheen, maar ik dacht: what the hell gebeurt hier? Het laatste wat ik zei, was: Jack, ik zie je op het werk.’
Reactie van presentator Jack van Gelder: Hij kan zich de situatie niet meer herinneren. Ach, het was maar een dolletje.
Reactie van hoofdredacteur Maarten Nooter: ‘Jaaa, zo is Jack’.
Maar het is niet alleen de bad-scene. Ook Van Gelder pest, intimideert en scheldt vrouwen uit: ‘Kut’. ‘Hoer’.
Of bij Mart Smeets, die bij de kennismaking met de Marokkaanse Marghadi uit: “Wat moeten we hiermee?” en als hij erop wordt aangesproken door de Volkskrant-journalisten vertelt hij dat hij veel herinneringen uit het verleden kwijt is.
Drie verschillende voorbeelden: dezelfde ziekmakende cultuur
Slechte geheugens, wegkijken en geen blijk van inzicht in overschrijdend gedrag ontbreekt bij iedere betrokkene: de kardinaal, de presentator, de hoofdredacteur, de coryfee. Of het nu om seksuele intimidatie of – misbruik, mobbing, agressie of discriminatie gaat. Het is dezelfde ziekmakende cultuur met de vraag: hoe is het toch iedere keer weer mogelijk? Een hoogleraar in Utrecht, een gedragstherapeut, de ambulancezorg in Groningen, RTL Nieuws, een Rotterdamse evangelist, hogeschool-docenten in Amsterdam. Het gaat niet vanzelf over.
Ondertussen zitten slachtoffers met lichamelijke, psychische en sociale klachten die vaak lang duren. Jaren.
Grensoverschrijdend gedrag komt overal en vaker voor dan je denkt. Er is een hoop te verbeteren:
- Voor organisaties om risico’s in kaart te brengen, deze te bestrijden, bespreekbaar te maken en omgangsregels op te stellen, inclusief stappenplan en helder, grensstellend beleid in de vorm van disciplinaire maatregelen tot ontslag (ja, er is juridisch kader).
- Voor (potentiële) slachtoffers, door je eigen grenzen te stellen, erover te praten en collega;s erop aan te spreken – dat is confronterend, maar de beste strategie, door overschrijdend gedrag vast te leggen en een vertrouwenspersoon in te schakelen en te melden, intern of al dan niet bij de politie
- Voor collega’s door alert te zijn, elkaar op gedrag aan te spreken – ook in een machtssituatie – en samen een constructieve (werk)omgeving te creëren en te behouden.
Grensoverschrijdend gedrag is als een kankergezwel. Ermee omgaan is zeker niet makkelijk, maar essentieel om het te bestrijden.