8. Renkum – Arnhem: Met een beetje hulp van Maria

In het rivierengebied tussen Rhenen en Arnhem is de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog altijd dichtbij. De strijd om de Grebbeberg aan het begin van de oorlog, de landingsplaatsen rondom Heelsum en Renkum in 1944, de Slag om Arnhem, operatie Market Garden en operatie Pegasus zijn enkele bekende markeringen.  Er is hierover al zoveel over geschreven, dat ik er niets aan toe te voegen heb. Ik richt mij daarom op andere zaken.

Maria van Renkum

Ik start mijn wandeling, hoe toepasselijk op Moederdag, in de bedevaartsplaats Renkum.  Dat is een bewuste keuze. Sinds einde veertiende eeuw pelgrimeerden katholieken naar  een miraculeus eikenhouten beeld van een tronende Maria met een staande Jezus op haar schoot. Volgens de een is het beeld met Maria als zetel der Wijsheid, ‘Sedes Sapientiae’, een voorbeeld van Maaslandse kunst, volgens de ander is het beeld Nederrijns (zoals Onze Lieve Vrouwe ter Nood Gods in Bergharen, ten westen van Nijmegen). Vele pelgrims hadden er gebedsverhoringen. 

Ik steek een kaarsje op bij Maria voor mijn dochter – in de hoop dat ze op haar voorkeursschool wordt toegelaten. Een beetje aandacht van boven mag best. Ik loop ook door het rosarium rondom de Onze Lieve Vrouw Tenhemelopneming-kerk. In het in 2012 aangelegde rosarium zijn alle geheimen van de rozenkrans in kapelletjes te overwegen. Het park is devoot en seculier door enkele lege blikjes Red Bull in de struiken.

Romeinse Limes

In dit wandeljaar ben ik al enkele keren de Romeinse limes tegengekomen, de noordgrens van het Romeinse Rijk, opgenomen in de Canon van Nederland. Ruwweg is de Rijn de grens. Ten noorden ervan heersen de Friezen, ondanks pogingen van de Romeinen het Friese volk te knechten. De Limes in ons land is sinds drie jaar werelderfgoed. Die status geeft zowel cultuurhistorische als toeristische impulsen. In december 2023 plaatste de ANWB enkele bruine ANWB-borden op snel- en provinciale wegen om te wijzen op de ‘Neder-Germaanse Limes’. Bijvoorbeeld op de A12 links bij hectometerpaal 145.9 en op de A15 rechts ter hoogte van hectometerpaal 157.8/ Er is een 357 kilometer LAW tussen Katwijk en het Duitse Xanten en er zijn lokale fietsroutes. De routekaarten vallen meer op dan incidentele Romeinse vondsten. Daar moet je veel meer je best voor doen.
Inmiddels stimuleert de ‘Nederlandse Limes Samenwerking’ – een verband van de provincies Zuid-Holland, Utrecht en Gelderland en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed – de kennis over de limes via informatiepanelen, die vanaf 2024 via subsidies zijn aan te vragen. Ieder paneel heeft een vast, verplicht tekstdeel en een vrij tekstdeel. De NLS is niet verantwoordelijk voor de tekst, maar keurt de vrije tekst wel goed of af. Dit is de verplichte tekst:

De Neder-Germaanse Limes – Grens van het Romeinse Rijk

De zuidelijke helft van Nederland behoorde de eerste 400 jaar van onze jaartelling tot het Romeinse Rijk. Het maakte deel uit van de provincie Neder-Germanië. De rivier de Rijn vormde de grens. Deze noemen we de Limes. Langs de grens bouwden de Romeinen forten, wachttorens, wegen en havens. Romeinen en oorspronkelijke bewoners dreven handel en namen elkaars gebruiken over. Het was een periode van economische bloei. De Romeinse tijd heeft een schat aan archeologische resten opgeleverd. Deze zijn voor een groot deel nog aanwezig in de bodem.

Daarnaast zijn er stimuleringsregelingen van het samenwerkingsverband om de ‘beleefbaarheid’ – lees toeristische aantrekkelijkheid – van de Romeinse grens te bevorderen. Dat kunnen publicaties, materiaal of lezingen zijn, bijvoorbeeld.

Eerste ANWB-route

Nederland ligt zo bezaaid met allerlei thematische auto-, fiets- en wandelroutes. Je valt er over en het is een ratjetoe aan het worden. Voor ieder wat wils zou je ook kunnen zeggen. Vandaag loop ik delen van het Romeinse Limespad dat stuivertje wisselt met het Maarten van Rossumpad. In mijn eerste etappe van dit wandeljaar begon ik op het Romeinse Limespad bij Voorburg en liep in eerdere etappes delen van Groene Hartpad, het Grote Rivierenpad, het Floris V-pad, het Pelgrimspad, het Waterliniepad, het Betuwepad, het Utrechtpad, het Trekvogelpad en het Maarten van Rossumpad. Daar komt op deze moederdag de allereerste ANWB-bewegwijzeringsroute bij, de aanstichter uit 1914 van deze ongebreidelde paddentrek. Het allereerste wandelboekje –  ‘Te voet van Amsterdam naar Arnhem’ – is als derde druk te downloaden als PDF-bestand. Uit de inleiding:

Wan delen, . . . wandelen, . . . wandelen ! Er bestaat dus, in onzen van razend-snelle, hedendaagsche vervoermiddelen overvallen tijd nog zoo iets, wat ons vriendelijk tegenlacht, en dat, als een verouderd begrip, ons hergeeft het rustige, genoegelijke, gemoedelijke, gevaarlooze, haastlooze, zenuwstillen de, eetlust-opwekkende, gezonden-slaap-bevorderende, humeur-verbeterende, hartstocht-temperende, altruïsme-sterkende.
menschen-min-verhoogende, tot de natuur-terug-brengende, van lief de tot God en Wereld omjuichende genot, wat w a n d e 1e n heet ?

110 jaar later is er niet veel veranderd.

Mijn Moederdag-wandeling volgt geen van de bewegwijzeringen. Ik struin door Heelsum en moet omlopen door de aanwezige N225 en A50 – die waren in 1914 nog niet aangelegd – om bij kasteel Doorwerth te komen. Ik passeer het kasteel en wandel over de Fonteinallee naar het stuwcomplex bij Driel. Het stuwcomplex is vergelijkbaar met die van Hagestein en Amerongen, die ik eerder passeerde. Bij Driel, aan de overkant van de Nederrijn, lag een Romeins castellum en het dorp had een bijrol in Operatie Market Garden. 

Industrie

Ik kom uit bij Heveadorp, genoemd naar de rubberfabriek Vereenigde Nederlandsche Rubberfabrieken Hevea N.V.  Langs dit deel van de Rijn zijn meerdere kleine fabrieken te vinden: in de omgeving van Rhenen en Amerongen is dat de tabaksteelt, in Heveadorp rubber en in Oosterbeek een meubelfabriek. De  vele steenfabrieken heb ik al eerder genoemd. Ook Heveadorp is een voorbeeld waar fabrieken huizen voor hun arbeiders bouwden. En, o herhaling van de geschiedenis op een andere manier, bij de kabinetsformatie 2024 wordt bepleit dat werkgevers op hun eigen terreinen arbeidsmigranten gaan huisvesten.

Het zijn de fabrieksbazen die voor villa’s en huizen zorgen in de omgeving. Stuwwallen zorgen voor mooi uitzicht over het rivierengebied zuidwaarts. Westerbouwing is een voorbeeld. Rond 1824 liet grootgrondbezitter Gaymans op deze plek een theekoepel bouwen voor zijn familie. Een eeuw later wordt het privebezit een vrij toegankelijk buitengebied met restaurant en een ideaal uitje voor families in de tijd dat er nog geen grote pretparken zijn. 

Spoorbrug

Ik loop verder naar Oosterbeek door de Rosandepolder. Het is warm en onbeschut en dat maakt het wandelen loom en traag. De oude spoorbrug is opnieuw een baken en herinnering aan de wereldoorlog. De brug werd in mei 1940 opgeblazen door Nederlanders om de Duitser op te houden. Vier jaar later waren de rollen omgedraaid en bliezen de Duitsers de brug op om plannen van Market Garden te saboteren. Nou, toch nog een stukje oorlog in dit verslag. Na het spoor ben ik op Arnhems grondgebied en wordt de wandeling minder interessant. De eerste flat doemt op, neergezet tussen vrijstaande huizen, de bedrijvigheid neemt toe. De lichte heuvels maken het wandelen zwaar terwijl de afstand niet gigantisch was. Blij dat ik Arnhem Centraal heb gehaald…

Ik schrijf dit verslag een week later. De uitslag voor mijn dochter is inmiddels bekend. Ze mag naar het gymnasium van haar voorkeur. Ik doe een rondedansje in dankbaarheid aan Maria van Renkum, Zetel van Wijsheid.

Vogels

• Aalscholver
• Kievit
• Fitis
• Tjiftjaf
• Roodborst
• Houtduif
• Zwarte kraai
• Meerkoet
• Wilde eend
• Blauwe reiger
• Zilverreiger
• Canadese gans