Als mensen zich van het leven beroven, is dat een diep persoonlijk drama. Voor de betrokkene in de eerste plaats en vervolgens voor de nabestaanden die met onbeantwoorde vragen achterblijven. Als het de zelfmoord is van een rooms-katholieke priester – een pater verbonden aan een congregatie – is er sprake van een dieper persoonlijk en kerkelijk drama. Voor Nederland is het bovendien ongekend. Bij mijn weten is niet eerder in het nieuws gekomen dat een rooms-katholiek priester in ons land zich van het leven beroofde. Een drama met meerdere aspecten.
Ik wil stilstaan bij twee aspecten: de communicatie in deze casus en de kerkelijke leer. Maar eerst de gebeurtenissen op een rij tussen woensdag 24 januari en woensdag 31 januari 2024.
Gebeurtenissen op een rij
De eerste melding is dat de pater Elias Leyds dood is aangetroffen op zijn kamer in een pastorie in de parochie waar ook hulpbisschop Rob Mutsaerts pastoraal actief is. De congregatie waartoe de pater behoort, de Broeders van Sint Jan, meldt op donderdag 25 januari 2024:
“Diep bedroefd moeten we u de mededeling doen van het overlijden van onze broeder Elias. Onze broeder is woensdagochtend in zijn kamer in Oisterwijk, waar hij sinds 2021 woonde, dood aangetroffen. Er is een onderzoek naar de omstandigheden gaande (…)”. Voor de broeders “heeft dit nieuws ons verbaasd en geschokt.”
De parochie meldt (via het Brabants Dagblad) kort: “Het kerkbestuur laat weten dat hij woensdag 24 januari 2024 in zijn kamer in de pastorie (…) is gevonden”. Kort daarop komt de melding. “De politie is de zaak nog aan het onderzoeken” en “zou op 22 januari overleden zijn”. (bron: KRO-NCRV).
Meerdere media (Brabants Dagblad, Nederlands Dagblad, KRO-NCRV) nemen de dood van de pater op in hun berichtgeving op 25 januari 2024. Een priester die dood wordt aangetroffen in een pastorie is nieuws. De manier waarop dit uitzonderlijke nieuws gebracht moest worden, zal menig gesprek hebben gegeven in een redactie, mogelijk tot in de hoofdredactie.
In 2 In Memoriams op donderdag wordt de priester geroemd:
– “Een kleurrijk en diepgelovig priester” die ervan hield “taboes en politieke correctheid te doorbreken, maar nooit vanwege een zucht naar sensatie”. (bron: Pieter Zimmermann, Radio Maria, 25 januari 2024)
– “Een aimabele pater en markante figuur (…) scherpzinnig en intelligent, radicaal en origineel” (bron: Anton de Wit, Katholiek Nieuwsblad)
Deze twee katholieke media zeggen niets over de doodsoorzaak die toen al duidelijk was en zullen daar hun afwegingen bij hebben gehad.
Het woordgebruik van de congregatie en parochie zorgt voor veel speculaties. Als een bekend persoon aan een hartaanval of door een andere medische oorzaak plotseling overlijdt, kan dat zonder meer genoemd worden. Bij zelfmoord is dit anders. De doodsoorzaak wordt niet medegedeeld en daarom gonst het van de geruchten dat het om een tragische zelfmoord zou gaan. Het verhaal is geboren.
Al snel schrijft het Nederlands Dagblad op 25 januari 2024 over “zijn zelfgekozen overlijden“. Journalist Hendro Munsterman meldt dit in de krant en op de socials, nadat de woordvoering van de politie de zelfdoding formeel bevestigd heeft. Dit correcte handelen wordt Munsterman nagedragen. Negativiteit, boosheid en bedreigingen vallen hem ten deel terwijl hij naar waarheidsvinding handelt; zoals een journalist geacht is te doen. Ik kreeg niet de indruk dat Munsterman op zoek was naar sensatienieuws.
Dat ligt mogelijk anders voor een omstreden bekend katholiek juice-kanaal, dat meldt: “De zaak heeft inmiddels veel vertwijfeling veroorzaakt in ‘orthodox’ katholiek Nederland, zoals blijkt uit reacties op social media. Er is grote behoefte aan openheid van zaken”. Het juice-kanaal RK Boulevard “verneemt inmiddels uit verschillende bronnen dat de politie-eenheid Zeeland-West-Brabant heeft bevestigd dat de dood van Leyds suïcide betreft. Dit is voor zover bekend het eerste overlijden van een Nederlandse priester dat als zelfdoding de boeken in gaat.”
De online uitgave Mariabode gaat nog verder en noemt pater Elias “omstreden vanwege zijn nauwe contacten met (extreem) rechtse organisaties, waar hij een graag gezien spreker was.”
De druk op de congregatie neemt toe met meer informatie te komen en zo een einde te maken aan de geruchtenstroom. Een dag later, op 26 januari, meldt de website van de congregatie “vanuit het overzicht op de reacties van vele betrokkenen, en vooral ook de feiten volgends de instanties, is het de innige wens van de familie over te gaan tot een periode van rouw en verwerking. Dit wil zeggen dat de familie U verzoekt per heden de tijd van speculaties op het waarom van het overlijden achter U te laten”.
De oproep om niet te speculeren over de doodsoorzaak werkt averechts, zeker door de slotzin: “Justitie is vandaag verzocht het dossier te sluiten”. OK. Dus justitie is erbij betrokken (logisch, bij een zelfdoding is er een overlijdensonderzoek waarbij een forensisch arts aanwezig is en als hij/zij denkt aan zelfdoding, geven ze dit door aan de officier van justitie. Elephant in the room. Het gerucht dat het om zelfdoding gaat, neemt hierdoor toe.
In de zondagse mis in de parochiekerk van de Broeders van Sint Jan in Utrecht wordt pater Elias herdacht in de overweging, maar ook nu wordt de doodsoorzaak nog steeds niet gemeld. Dat zorgt voor aanhoudende onrust op sociale media.
In de week na de dood verwijdert de journalist zijn post op de socials, omdat de reacties naar hem ernstiger worden. Hij krijgt te maken met persoonlijke bedreigingen.
Op maandag 29 januari, twee dagen voor de uitvaart, plaatst een medebroeder een update op de website in overleg met de familie: “Het valt niet te ontkennen dat broeder Elias zelf heeft besloten uit het leven te stappen. Zoals velen hebben ook de broeders vele vragen over het waarom van deze daad. We willen nu echter de tijd van rouw en verwerking respecteren en aanvaarden dat we niet alle antwoorden op onze vragen hebben, hoe moeilijk dat ook is”. KRO-NCRV plaatst een nieuw bericht.
Regievoering
Het is een veelvoorkomende reflex bij traumatische en mogelijk controversiële gebeurtenissen niet naar buiten te brengen.
Deze casus laat zien dat dit contraproductief kan zijn. Goede en actieve regievoering is aan te bevelen. Ik begrijp de terughoudendheid om de zelfmoord niet te melden. In het geval van deze rooms-katholieke pater Elias – een in de christelijke wereld bekende en zeer uitgesproken mediafiguur – gelden echter de mediawetten: breng de doodsoorzaak zelf naar buiten en behoudt de regie tot een moment (ver) na de uitvaart. Informatieverstrekking is volledig, juist, betrouwbaar .
Ik voeg eraan toe: ik geef het je te doen, want geoordeeld wordt er sowieso. Schakel zo nodig een geschoolde woordvoerder in namens de familie of de kerkelijke instantie. Onderken het belang van de pers en anticipeer op mogelijke persvragen.
Dan kon de sterkste ‘hear-say’ worden voorkomen en was de journalist niet bedreigd. De bedreigers, een handjevol priestergetrouwe volgers, moeten zich achter de oren krabbelen: je blijft met je handen en je toetsenbord af van journalisten die hun werk doen.
Mediarichtlijnen
Als je de berichtgeving in de verschillende christelijke media analyseert, houden zich aan mediarichtlijnen die door Zelfmoordpreventie wordt aangeboden aan journalisten (download ze hier (PDF)). Het ND gaat hierin voorop. De voornaamste tips die zij geven, zijn:
- Wees terughoudend en klop de gebeurtenis niet op, romantiseer of dramatiseer niet en voorkom simplificatie.
- Geef geen details, citeer bijvoorbeeld geen afscheidsbrief en beschrijf niet de methode of het middel, plaats geen schokkende foto’s, ook niet als de methode ongebruikelijk is. Details vrijgeven kunnen het Werther-effect bevorderen en de keuze van een zelfmoordmethode kunnen vergemakkelijken.
- 113 waarschuwt ook extra bij bekende personen, omdat dit een grotere impact kan hebben en imitatiegedrag kan oproepen bij kwetsbare mensen.
- Respecteer de privacy van nabestaanden, met name familieleden (waaronder ook medebroeders zeg ik erbij) lopen een verhoogd risico op zelfdoding. Onnodige details komen dan extra hard aan.
Hulpbisschop Mutsaerts reageert fel op Hendro Munsterman
Niet alleen, deels anonieme, bedreigingen vielen de ND-journalist ten deel. Hulpbisschop Rob Mutsaerts, zeer bevriend met pater Elias, reageerde bij Radio Maria op maandag 29 januari fel op ND-journalist Munsterman in het programma ‘Een bisschop opent de week‘.
Op de vraag van programmamaakster Yvonne Koopman (‘Er is wat verwarring ontstaan of vragen ontstaan’) reageert de bisschop: “Ook al zou het zo zijn, wat hij schrijft. Het is gewoon not done. Het is schaamteloos wat hij schrijft. Ik heb dat bericht aan het Nederlands Dagblad.”
Koopman: “In het artikel wat Hendro Munsterman heeft geschreven, wordt gesuggereerd dat pater Elias zelfmoord zou hebben gepleegd.”
De bisschop: “Het is allemaal heel ingewikkeld, want ik ben er zelf nauw bij betrokken. We hebben hem daar gezien. Het is allemaal ongerijmd. (…) Moet je denken wat dat voor de familie doet. Dat interesseert die Munsterman helemaal niks. Als hij maar sensatie heeft. Als hij in de kerk komt, ik zet hem hem eruit en ik meen het echt. We komen om te bidden voor zijn zielerust en niet om weer nieuwtjes op te doen zodat hij weer een of ander azijnstuk kan schrijven.”
De reactie is niet helpend voor kwetsbare mensen die met suïcidevragen rondlopen en uiterst onaangenaam voor de journalist.
Kerkleer, kerkelijke uitvaart en zelfmoord?
Het schaamtevolle in deze casus zit ook in de rooms-katholieke leer: suïcide is een doodzonde.
Het gaat recht tegen de leer van de kerk in dat een mens over zijn eigen levensbeëindiging beschikt. Zelfdoding is ‘onmiskenbaar schandelijk’ aldus de encycliek Evangelium Vitae . “Zelfmoord is ernstig in strijd met de rechtvaardigheid, de hoop en de liefde. Het vijfde verbod verbiedt dan ook zelfmoord” beschrijft artikel 3225 van de Katechismus van de Katholieke Kerk.
Zie hier, een taboe-onderwerp van de eerste orde. Vol van schaamte, onbegrip en schuldgevoel..
Dat maakt het dat er snel, of liever niet, naar buiten wordt getreden met het nieuws dat een geestelijke zelfmoord heeft gepleegd. Echter: al is de stilte nog zo lang, de waarheid komt naar boven.
Als bovendien pater Elias in zijn leven strict (‘radicaal’) in de leer is – tegen abortus, homorechten, vrouwenrechten op een soms ronduit bozige wijze – wordt de kwestie des te neteliger.
Nu is de kerk doorgaans strict in de leer en doorgaans mild in de praxis. Ik maak een vergelijking met een kwestie die speelde in 2011: een Brabantse pastoor weigerde een man te begraven omdat de man euthanasie had laten plegen. De bisschoppen kwamen met een richtlijn dat een kerkelijke uitvaart wel is toegestaan, indien iemand ten tijde van zijn keuze het leven achter zich te laten “door emoties, angst en stress was overmand” en “in zijn innerlijke vrijheid en daarmee toerekenbaarheid van de daad verminderd” was.
Zelfmoord als wanhoopsdaad. Dat sluit aan bij dezelfde Katechismus dat er zijn redenen om het oordeel over zelfmoord te verzachten: “God kan, langs wegen die Hij alleen kent, ervoor zorgen dat ze nog een kans krijgen op heilbrengend berouw.”
De codex van het kerkelijk recht – als we dan naar de letter kijken – schrijft uiteraard over de kerkelijke uitvaart. Mag die nou doorgaan als een priester zelfmoord heeft gepleegd? Canon 1184 is pittig helder: “Publiek gekende afvalligen, ketters en schismatici of andere manifeste zondaars aan wie de kerkelijke uitvaart niet toegestaan kan worden zonder publieke ergernis van de gelovigen”: dus je kunt een uitvaart vanuit de kerk vergeten. Maar ook: bij twijfel besluit de plaatselijke ordinaris.” Dat kan in dit geval hulpbisschop Mutsaerts zijn.
Kerkelijk recht vraagt om een pastorale vertaling en die is bijvoorbeeld gekomen in ‘Pastoraat rond het verzoek om euthanasie of hulp bij suïcide uit 2005. De tekst is mild en welwillend: “Van oudsher heeft men een kerkelijke uitvaart gegund aan mensen die zichzelf in een bepaalde gemoedstoestand het leven hadden benomen, dit niettegenstaande een verbod op een kerkelijke uitvaart voor hen die suïcide hadden gepleegd. (…) De meerderheid van de mensen die suïcide plegen, handelt in een situatie waarin zij niet beschikt over het normale gebruik van de rede en daarom niet ten volle verantwoordelijk is voor haar daad”.
De kerkelijke uitvaart gaat dan ook door, deze woensdagmiddag met hulpbisschop Mutsaerts als hoofdcelebrant bijgestaan door enkele broeders van Sint Jan.
Het taboe doorbreken
Wat rest is het taboe doorbreken. Het is niet helpend uit te vallen naar de pers. Zelfmoord in de katholieke kerk is een heikel en gevoelig onderwerp, maar uit wetenschappelijk onderzoek van 113 Zelfmoordpreventie blijkt dat mensen vaak helemaal niet dood willen, maar juist een einde uit hun lijden zoeken. De zelfmoordpoging is dan omdat ze geen andere uitweg meer zien.
Daarover praten is niet makkelijk, maar wel nodig. De gratis online training ´Vraag maar´ op de website van 113 Zelfmoordpreventie kan daarbij helpen. Hopelijk geeft het gesprek, juist nu in de kerk, een Papageno-effect: over zelfdoding praten verkleint de kans dat het daadwerkelijk (elders) plaatsvindt. Aan de media en de kerk de gezamenlijke opdracht waarheidsgetrouw in meerdere communicatievormen inhoud te delen van deskundige professionals, bijvoorbeeld vanuit de geestelijke gezondheidszorg.
Denk je aan zelfdoding? Neem dan 24/7 gratis en anoniem contact op met 0800-0113 of chat op 113.nl. 24 uur beschikbaar en kan geheel anoniem. Talen: Engels, Nederlands.
P.S. De reactiemogelijkheid onder dit artikel heb ik uitgeschakeld. Wil je reageren, dan kun je mij mailen.