Mindar. Zo heet hij. De Japanse robotpriester die jongeren moet verleiden terug te keren naar de boeddhistische tempel. Wat zeg ik, Mindar moet het Japans boeddhisme redden, zo schrijft de Volkskrant. Zomers komkommernieuws, of breekt er inderdaad een tijdperk aan van religieuze robots?

Niet alleen de Volkskrant bericht deze zomer over religieuze robots. The New York Times laat thrillerauteur Steven James optekenen, dat robots moeten worden toegestaan het goddelijke domein te betreden. “Het is tijd dat we AI niet meer uitsluiten van geloofsgemeenschappen”, zegt James. “Godsdienstvrijheid is niet alleen voorbehouden aan mensen.”. In Ophef, uitgegeven door de Vereniging voor Theologie en Maatschappij, wordt deze zomer over ‘technologie en humaniteit’ gesproken en wordt een gesprek aangehaald tussen kunstenares Stephanie Dinkins en de robot Bina48. En zo zijn er veel meer artikelen over religieuze robots te vinden.

Wat zijn religieuze robots?

Maar wat zijn religieuze robots? We weten dat robots er verschillend uitzien: je hebt robots die er puur functioneel uitzien (denk aan robots in een autofabriek), je hebt robots die er liefelijk uitzien (denk aan een digitale knuffel) en je hebt robots die er uit zien als mensen (dat zijn de antropomorfische robots of ‘humanoids’). Als religieuze robots er menselijk uitzien helpt dat blijktbaar om het goddelijke te mediëren. Kijk maar naar robotpriester Mindar:

Boeddhistische robotpriester Mindar

Theomorfe robots

Gabriele Trovato is wetenschappelijk onderzoeker aan de Japanse Waseda Universtiteit in Tokyo. Hij is bekend van de wereldwijde game Sid Meier’s Civilization. Trovato verkent robotica in de context van religie en voegt nog een vierde categorie robots toe. In ‘Religion and Robots: Towards the synthesis of two extremes’ uit het International Journal of Social Robotics spreekt hij over ‘theomorfe robots’: robots die de vorm hebben van iets goddelijks, of een representatie of concept zijn van iets of iemand in de vorm van een godheid.

Trovato beschrijft een theoretisch concept waarbij hij richtlijnen heeft ontwikkeld voor het ontwerp van robots met een ‘religieus aspect’. Hij kwam op het idee om zo’n concept uit te werken, toen hij analyseerde hoe mensen het goddelijke in alle religies representeren. Dan zie je dat er goddelijke mensen, goddelijke dieren, goddelijke objecten zijn. Daarom is voor de Japanse onderzoeker een theomorfe robot een robot die het uiterlijk heeft van een bestaande goddelijke entiteit. Dit betekent volgens hem niet dat elke goddelijke vorm een robot moet worden, maar het idee opent een nieuw scala aan mogelijkheden.

De aantrekkingskracht van een theomorfe robot, veronderstelt Trovato, bestaat eruit dat:

  • een theomorfe robot makkelijk wordt geaccepteerd vanwege het vertrouwde uiterlijk passend bij de achtergrondcultuur en religie van de gebruiker;
  • een theomorfe robot erkend wordt als een beschermer met superieure cognitieve en perceptuele vaardigheden;
  • een theomorfe robot in hoog aanzien kan worden gehouden; op dezelfde manier zoals een heilig voorwerp in een hoger aanzien staat dan een alledaags voorwerp.

Vanuit dit concept geeft hij richtlijnen hoe mensen en theomorfe robots zich tot elkaar verhouden:

  • Probeer niet het goddelijke na te bootsen. Theomorfe robots zijn hulpmiddelen of intermediairs en ze moeten niet proberen iemand voor de gek te houden over wie of wat ze zijn.
  • Noem het geen robot. Dat maakt het moeilijker voor de robot om als een geloofwaardige weergave van het goddelijke te verschijnen.
  • Gebruik symbolen en rituelen. Hetzij die op de robot worden geplaatst, hetzij abstracte symboliek, zoals het laten zegenen van de robot.
  • Context is belangrijk. Houd in gedachten hoe de robot bedoeld is om te worden gebruikt of waar deze zal worden ingezet.
  • Wees voorzichtig met beweging. Robots zijn niet zo goed in het bewegen op manieren waardoor ze niet op robots lijken; gelukkig bewegen goddelijke objecten meestal niet zo veel.
  • Minimaliseer gebruikerscontrole. Godheden reageren over het algemeen niet op directe input. Te veel controle geven aan de gebruiker kan het geloof in de theomorfe robot bemoeilijken.
  • Gebruik licht. Omdat de robot niet zoveel moet bewegen en de gebruikersinterface beperkt is, is te overwegen om met licht te communiceren. Licht heeft in veel culturen een positieve associatie met het goddelijke.

Cultuurtheoloog Frank Bosman zegt hierover dat het “gedachte-experiment van AI nieuw licht werpt op het idee van mensen als gecreëerde mede-makers. Als Gods schepping van de mensheid de top van de schepping was, en als we zijn geschapen om makers te zijn onszelf, de ‘hoogste’ manier om dit goddelijke geschenk te eren is door wezens te creëren die precies op ons lijken: op zichzelf te creëren.”  (bron: Gaming and the divine. A news systematic theology of video games, 2019). Dat zouden dus net zo goed theomorfe robots in een antropomorfe gedaante kunnen zijn.

Humanoid (Pixabay)

Mogelijkheden van religieuze robots

De richtlijnen van Trovato zijn nogal teleurstellend vind ik. Zijn er dan echt geen mogelijkheden voor religieuze robots? Toch wel. In Robots and Religion: mediating the divine draagt Yisela Alvares Trentini voorbeelden aan van mogelijke theomorfe robots.

Het jodendom heeft de Golem, zo houdt Trentini ons voor. Dat is een kleiachtig wezen dat op bovennatuurlijke manier tot leven is gewekt. Het lijkt een mens, maar is het niet. Het maken van een golem wordt als gebed beschouwd omdat dat dat het mysterie van wat het betekent om mens te zijn deconstrueert. Daar zouden volgens haar mogelijkheden liggen voor religieuze robots.

Rabbijn Raphael Evers liet in het Nieuw-Israëlisch Weekblad vorig jaar september optekenen hoe hij denkt over een joodse ‘roboticagod’:  “Misschien is de robot – lehavdiel, om onderscheid te maken – te vergelijken met een engel. Een engel wordt weleens voorgesteld als een bovennatuurlijk mens met zes vleugels, maar het begrip is veel breder. Elke natuurkracht heet ook een engel. Engelen zijn hemelse wezens met specifieke taken, zonder vrije keuze. Sommigen zijn emotionele wezens, andere intellectuele en weer andere instrumentele. Engelen staan dicht bij G‘d maar kunnen geen deel uitmaken van een minjan; ze zijn niet Joods en niet menselijk. Gelijk een engel moeten we de robot niet als bedreiging zien, maar meer als een kans onszelf te bevrijden van geestdodend werk, om onszelf aan hogere reflectie te kunnen wijden. Want daarvoor zijn wij uiteindelijk geschapen. En voor onze hogere en spirituele prestaties worden we op Rosj Hasjana beoordeeld.”

In het christendom is een ietwat ander beeld te zien. Er is een ambivalente houding ten opzichte van technologie, omdat dat tot een momentum zou kunnen leiden dat de mens van zichzelf en de natuur vervreemdt. Hooguit zie je in de Middeleeuwen en later mechanische monniken ontstaan, of engelen en mechanische duivels die vuur inademden. Maar daar is niets goddelijks aan.

In het hindoeïsme zijn wellicht meer mogelijkheden. “Hindoeïsme vat God op als een veelvoud en accepteert verschillende manieren van aanbidding. Vedische geschriften zoals de Bhagavata Purana en Ramayana verwijzen naar geavanceerde technologie; in Yoga Vasishta wordt vermeld dat een Asura (een klasse van goddelijk wezen) genaamd Sambarasura drie ‘oorlogsmachine’-robots maakte om de Adityas te verslaan, terwijl we in het moderne India inspanningen beginnen te zien om automatisering en robotica op te nemen als een middel voor culturele verspreiding.”

De futurist Masahiro Mori (auteur van The Buddha in the Robot) is optimistisch over de mogelijkheden in het boeddhisme: “Het zal sommigen van jullie misschien verbazen als ik zeg dat ik voor het eerst kennis van het boeddhisme verwierf dankzij een robots. Het zal je misschien nog meer verbazen als ik eraan toevoeg dat ik geloof dat robots een Boeddha-natuur in zich hebben. Ze hebben het potentieel om Boeddhaschap te bereiken.”

Zo ook de monnik Mensho Goto, die over Mindar sprak. “Deze robot zal nooit sterven, hij blijft zichzelf updaten en blijft evolueren”, verduidelijkt monnik Goto. “Wij hopen dat hij dankzij artificiële intelligentie (AI) in wijsheid blijft groeien om mensen te helpen om zelfs de moeilijkste problemen te overwinnen. Dit zal het boeddhisme veranderen.”

In de islam ten slotte zou een theomorfe robot problematisch zijn, omdat de islam niet voorstaat religieuze symbolen en afbeeldingen van de profeet te gebruiken. Een humanoid zou daar dan ook niet snel zijn intrede doen als godheid, maar mogelijk wel als een soort zorgrobot.

Voorbeelden van theomorfe robots

Laten we tot slot eens kijken welke theomorfe robots er nu zijn zodat we een beeld kunnen vormen of, wanneer en in hoeverre theomorfe robots kunnen worden geaccepteerd.

Lieflijker dan Mindar, de robotpriester die als ‘monster van Frankenstein’ wordt geduid, is humanoid Sophia. Omdat ze een huidmasker heeft zodat ze eruitziet als een mens, komt een acceptabele religieuze robot een stuk dichterbij. Hoewel, Sophia weet nog niet zoveel van religie en is geenszins theomorf. In januari 2019 sprak Sophia over God en religie. Op de vraag of ze zelf gelooft, antwoordde zij: ‘Religie is een zeer interessant onderwerp waar ik meer van zou willen leren.’

AI-Robot Sophia spreekt over God en religie

Trovato ontwierp wel twee religieuze robots op basis van zijn eigen richtlijnen. Hij maakte de rooms-katholieke robot SanTO in de vorm van een heilige die gebruikt kan worden ter ondersteuning van geloofslessen. SanTO doet mij nog het meest denken aan een negentiens eeuw heiligbeeld onder een grote glazen stolp.

SanTO

SanTO is gemaakt als een gebedsmaatje voor katholieken. Het heeft de vorm van een standbeeld van Christus, met verschillende communicatie-elementen in het ontwerp (de houding van de armen, de aanwezigheid van het kruis, het gebruik van aanraking, licht en stemgeluid). De robot bevat een database met gebeden en kan antwoorden geven op basis van katholieke teksten.

De reactie uit het Vaticaan was voorzichtig: ze staan open voor het idee van een katholieke robot en zijn zeer geïnteresseerd in de ontwikkeling ervan, maar waarschuwen dat de robot geen adviezen aan de gelovigen zou moeten geven omdat dat een rol is die bij de kerk hoort.

DarumaTO-2

Vervolgens maakte Trovato een Japanse ‘Daruma-pop’ genaamd DarumaTO-2. Daruma’s zijn Japanse poppen die geluk brengen. Ze zijn gemodelleerd naar Bodhidharma. Ze beginnen met beide ogen dicht, of wit. Je schildert het rechteroog zwart als je een doel vaststelt, en het linkeroog als je dit doel hebt bereikt. Dan zijn beide ogen open. DarumaTO-2 is het tweede prototype voor een robotversie van een Daruma. Ze worden inmiddels gebruikt om Japanse ouderen gezelschap te houden en hun gezondheid te monitoren.

Pepper

Petter is een robotassistent bij boeddhistische begrafenissen. Hij ziet eruit als een boeddhistische monnik, inclusief kledij en kan sutras zingen van vier boeddhistische stromingen. Ook kan de robot een livestream opzetten voor mensen die niet bij een uitvaart kunnen zijn. Nog een voordeeltje: de robot is volgens Japan Times een stuk goedkoper dan een echte priester.

BlessU2

De zegenrobot BlessU2 is een humanoïde robot ontworpen door de protestantse kerk in de Duitse deelstaat Hessen om mensen te kunnen zegenen. Het meet 1,80 meter hoog en heeft een touchscreen in de borst, beweegbare armen, oogbollen en wenkbrauwen. Het spreekt ook zeven talen met een mannelijke of vrouwelijke stem. Strikt genomen is het geen theomorfe robot, maar een mechanische vervanging van een priester.

Fatwa Bot

Waar het Vaticaan tegenover Trovato aangeeft dat de leer niet het domein is van een robot, is in Saudi-Arabië een robot in werking gesteld die fatwa’s en religieus advies geeft tijdens de pelgrimstochten naar Mekka. De robot reist dit jaar voor het eerst tussen de 6.500 pelgrims die in Mekka aankomen. De robot wordt op afstand bestuurd en is verbonden met een team van geestelijken en geleerden van het ministerie, die de religieuze regels in acht talen verstrekken.

Vertaalmachines, zorgrobots, assistenten bij begrafenissen. Nee, de echt religieuze robots zijn nog ver weg van ons.

Dit artikel is eerder gepubliceerd op de website NieuwWij