12. Workum – Bolsward – Sneek: Doorsteek over de Middelzee (30 km)

Vrijdag 7 juli nam ik een vrije dag om een laatste etappe voor de zomerstop te wandelen. Het zou nog niet te warm worden (in tegenstelling tot vandaag met waarden boven de 30 graden). Ik ben vroeg op pad gegaan, zodat ik in Workum al om 8 uur kon starten.  Doel: Sneek via Bolsward voor een ontmoeting met Patrick Janssen. Hij heeft lokale bekendheid verkregen, en waarom vertel ik je zo.

Mijn vorige wandeling eindigde in Workum op de dag dat extreme sporter Maarten van der Weijden zijn Elfstedentriathlon afrondde. Ik ben al verder gekomen landinwaarts dan de graven van Holland in de 13e eeuw probeerden. Zij werden tegengehouden door de Friezen onder leiding van ‘Grutte Pier’. Ik dring nu verder het Friese land in en treedt een klein beetje in de voetsporen van de missionaris Odulphus. Hij bekeerde Friesland en staat bekend als ‘Apostel der Friezen’.

Trekwei

Ik verlaat het station van Workum over de Parallelwei door het kleine industriegebied van de kleine stad. Ik kom op de Trekwei (Trekweg) langs de Workumertrekvaart. Trekvaarten zijn veelal in de 17e eeuw aangelegd in Holland, Friesland en Groningen en zijn de snelwegen uit die tijd; doorgaande waterwegen om de belangrijkste steden aan elkaar te verbinden. De paden of wegen ernaast heten trekwegen of jaagpaden. Zo liep ik eerder dit jaar een groot stuk langs de trekvaart tussen Leiden en Haarlem.

De trekvaart tussen Workum en Bolsward loopt via Parrega en Tjerkwerd. Ik heb geen bron kunnen vinden wanneer dit deel van de waterwegen in Friesland is aangelegd. Het is moeilijk te dateren te meer sommige waterwegen eerder als vaarverbinding bestonden, bijvoorbeeld als zeilvaarten die later zijn uitgegraven en/of waarlangs een trekweg werd aangelegd. Ik kom tot onderstaande jaartallen uit verschillende archief- en wetenschappelijke bronnen (WUR, Delpher, Tresoar). De trekvaarten tellen uiteindelijk 135 kilometer door Friesland.

Friese sibbenamen

In Parrega neem ik een korte pauze. Parrega is een lintdorpje langs de trekvaart. Opvallend is een rij gele huizen. Een mooi ensemble aan de Trekwei. Ik stop bij de Sint Johannes de Doper-kerk uit begin 14e eeuw. Grotendeels is de kerk uit kloostermoppen opgetrokken.

Rondom de kerk zijn oude en nieuwe graven. Friese namen alom op de grafzerken. De Vries, De Jong uiteraard. En vooral veel sibbenamen, dat zijn naamsuitgangen eindigend op -stra, -sma of -inga en dergelijke. Sibbenamen komen van aloude clans en verwijzen naar de stamoudste of (een kenmerk uit) de streek:

• Adema – nazaten van Ada/Ade
• Hiddema – nazaten van Hidde
• Brandsma – nazaten van Branda
• Dijkstra – mensen van de Dijk

Een uitgebreide uitleg lees je op de site van de stichting Behoud van Oud.

Op de graven wordt verwezen naar familieleden: Heit, mem, pake, beppe, oerbeppe – de Friese term voor overgrootmoeder – en bern en bernberns (kind, kleinkinderen).

Als het lukt, zie ik vandaag Patrick Jansen . Ik ‘ken’ hem van Facebook en mogelijk ontmoet ik hem vandaag in Bolsward. Ik stuur hem een bericht en hij reageert dat hij tijd heeft. Leuk, want Patrick weet als actieve parochiaan veel van het katholieke Bolsward.

Ik ga voorwaarts langs de Workumertrekvaart. Het is windstil en de temperatuur loopt daardoor al meer op dan ik had verwacht. De Trekwei heet inmiddels Van Panhuysweg naar het gelijknamige kanaal – vernoemd naar de oud-minister van Staat Johan van Panhuys – dat dwars op de trekvaart in een rechte streep is gegraven tot in Makkum. Ik neem een ommetje in het kleine terpdorp Tjerkwerd. Helaas moet ik de dorpswebsite tsjerkwert.nl tegenspreken. “Tjerkwerd is een levendig dorp” staat er, maar nu is het er uitgestorven. Geen kip te zien. 

Katholieke enclaves in protestants Friesland

Er zijn wat lichte sporen van katholieke aanwezigheid in Tjerkwerd. Zoals de voormalige katholieke kerk van Parrega heeft de kerk van Tjerkwerd een katholieke naam: de Sint Petruskerk.

Friesland was tot 1580 katholiek, maar in deze tijd van de Unie van Utrecht worden kloosters en kerken gesloten, gesloopt of wordt er gewisseld van katholieke naar protestantse eredienst. Het ‘voorwerk’ is verricht door de uit Witmarsum afkomstige Menno Simons, grondlegger van de doopsgezinde kerk (volgelingen noemen zichzelf ook wel Mennonieten). 

Friesland blijft na 1580 hoofdzakelijk protestants. Toch is katholieke aanwezigheid nooit verdwenen. Roodhuis bijvoorbeeld – dat ik op bewegwijzeringsborden zie – is bekend om zijn katholieke Cuypers-kerk. De katholieke journalist Stijn Fens schreef over de katholieke stippen in de provincie (Trouw, 12 juli 2016) in de provincie: Roodhuis, Sneek, Sint Nicolaasga, Workum en Blauwhuis wijst franciscaan Leo van Ulden de plaatsen “met een zekere gedecideerdheid” aan. Waarom de oud-vicaris van het bisdom Groningen-Leeuwarden Bolsward niet als katholieke plaats noemt, kunnen we niet meer navragen. Broeder Leo overleed op 24 januari 2022. Waarom Trouw in hetzelfde artikel Bolsward verzuimt te noemen, vind ik een onvergeeflijke fout.

Bolsward, Rome van het Noorden

Want anno 2016 staat Bolsward al bekend als ‘het Rome van het Noorden’. Er is een levendige verering van – dan nog zalige – pater-karmeliet en rector magnificus Titus Brandsma. De mysticus is bekend geworden door zijn verzet tegen het nazisme en nationaal-socialisme. Hij spreekt zich al vroeg uit tegen rassenhaat en jodenvervolging. Brandsma wordt door de Duitse bezetter gearresteerd en op 16 mei 1942 naar Dachau gedeporteerd. Hij wordt er meermalen mishandeld. De kamparts geeft hem op 26 juli 1942 een dodelijke injectie. In 1985 wordt de Friese pater zaligverklaard door paus Johannes Paulus II en vorig jaar, op 15 mei 2022, heilig verklaard door paus Franciscus.

Ik ontmoet Patrick Janssen op het voorpleintje van de Sint Franciscus-basiliek. Hij leidt mij rond door de jaren-dertigkerk, die door paus Franciscus in 2017 tot basilica minor is verheven. Patrick laat mij de pauselijke bul zien.

Na een fusie kreeg de parochie in Bolsward op 1 januari 2014 een nieuwe naam. Driemaal raden welke naam. Exactemundo: Titus Brandsmaparochie, bevorderd vanuit het bisdom. Ook dat had Trouw/Stijn Fens moeten weten.

De kerk heeft daarbij een bijzondere plek gekregen: niet alleen als gebouw of als kerk in de plaats van de Friese heilige, maar ook omdat de kerk met het mirakelbeeld van Onze Lieve Vrouw van Sevenwouden een belangrijk regionaal bedevaartsoord is.

Het exterieur van de basiliek verhult de schoonheid van het interieur. Fraaie gewelven, schitterende mozaieken glas-in-loodramen. Deze onderdelen lijken uit kleine legosteentjes opgebouwd. Een hele fraaie expressionistisch gebouw. Op het pleintje staat een oude rode beuk. In een van de knoesten heeft Patrick een Mariabeeldje uit Lourdes geplaatst. De beuk groeit nog steeds en langzaamaan verdwijnt Maria in de stam van de beuk.

O.L.V. van Sevenwouden

Binnen staat het eikenhouten genadebeeldje van Onze Lieve Vrouw van Sevenwouden (ook bekend als Maria van Bolsward of Maria van Friesland). Het beeld heeft een bijzondere ontstaansgeschiedenis. Het stamt uit de dertiende eeuw en is daarmee één van de oudste in de Nederlanden. In 1515 plunderde een bende Saksische soldaten de stad. Het beeld was in een zijmuur van een huis bevestigd, en tijdens een stadsbrand smeten soldaten Maria in de gracht. De overlevering zegt dat het beeld niet platliggend dreef, maar opwaarts staand.

Het beeld wordt in veiligheid gebracht en in de jaren die volgen is er jaarlijks op de zondag voor Pinksteren en op 2 juli, het feest van Onze Lieve Vrouw Visitatie – een omgang. Na de hervorming is het beeld verborgen. In de vorige eeuw schrijft onder meer Titus Brandsma over het genadebeeld en ontstaat er de decennia erna een herleving rond Onze Lieve Vrouw van Sevenwouden, die – tijdelijk? – door de coronapandemie is onderbroken.

Stadhuis Bolsward van lego

We besluiten naar het stadhuis van Bolsward te lopen. En niet zonder reden. Patrick is – mag ik dat zeggen? – een lokale bekendheid geworden doordat hij het aloude stadhuis in lego heeft nagebouwd. Daar heeft hij jaren over gedaan. Steentjes moesten worden besteld, verjaardagsgeld werd opgemaakt aan legostenen. In de replica zijn meer dan 7.500 blokjes verwerkt. Voor een katholiek als Patrick is het geen probleem de bouw ‘monnikenwerk’ te noemen. Hij is begonnen om het stadhuis op school 1:50 na te maken in een speciaal ontwerpprogramma van lego. Als industrieel ontwerper hoeft hij zijn hand daarvoor niet om te draaien. De coronatijd en veel extra hobbytijd doen de rest.

We lopen langs speelgoedzaak Sikma. De replica heeft enige tijd in de etalage gestaan. Dat levert veel reacties op en wekt ook de interesse van VVV, de  lokale ondernemersvereniging en cultuurhistorisch centrum De Tiid. Het centrum, naast het stadhuis, heeft de replica inmiddels aangekocht en Patrick – een tikje zenuwachtig – houdt op vrijdag 14 juli een lezing over de replica in het kader van de ‘Vrijdagavond Verhalenavond’.

Ik bestudeer vol bewondering de replica en luister aandachtig naar de toelichting van Patrick. Aan alles heeft hij gedacht. De replica is voor legoliefhebbers een jaloersmakend mooi resultaat.

We praten nog wat na op het terras van Blend, een restaurant dat samenwerkt met een zorg- en leerbedrijf voor mensen met een verstandelijke beperking. Patrick en de bediening overtuigen mij de oranjekoek te nemen. Die koek heeft niets met de Friese stadhouders uit de Nassau-dynastie te maken, maar simpelweg met de kleur: in de koek zijn sinaasappelsnippers verwerkt.

Op zijn vraag waar ik nu naartoe loop, antwoord ik: “Sneek, maar ik heb nog niet echt een vaste route.” We kijken samen op Google Maps en Patrick wijst mij op Oegeklooster – daar staat de boerderij waar Titus Brandsma is geboren – en een mooi slingerend pad door de weilanden via Hartwerd naar Sneek. Goed idee! We nemen allerhartelijkst afscheid.

Laat niets je verstoren, laat niets je bang maken,
Wie God heeft, ontbreekt het aan niets
Laat niets je verstoren, laat niets je bang maken,
God alleen is genoeg

De Middelzee

De middagzon brandt op mijn armen en hoofd. Een stroom water, het Kleasterfeart – de Kloostervaart – ligt links van mij, maar kan geen verkoeling geven. Een briesje af en toe wel.

P. Brouwer en W. Eekhoff. ‘Kaart van de Grenzen der Voormalige Middelzee’. Leeuwarden, 1834. (Tresor, Leeuwarden).

Polders zover het oog reikt

Een geoefend oog zou in het platte landschap de lichte hoogteverschillen moeten kunnen zien (zoals de Hemdijk bij Tjerkwerd). Ik heb niet zo’n oog en moet het doen met overvliegende reigers en kraaien.

Dit poldergebied kent hempolders die uit de 12e en 13e eeuw stammen. Een hem is een perceel omringd met sloten. Dijken beschermen de bewoners tegen het water. Toponiemen als Nijland (nieuw land), Ridderdijk, Middelzeedijk, Jongedijk of Huniadijk verwijzen naar deze tijd.

Ik loop in de oplopende hitte – waren er maar meer bomen en minder weilanden. Die ken ik nu wel.

Súdwest-Fryslân versus Leeuwarden

Het grondgebied is nog steeds van de gemeente Súdwest-Fryslân. Sneek is de grootste plaats en daardoor verloor het fraaie stadhuis van Bolsward zijn hoofdfunctie. Zo’n beetje alle ambtenaren vertrokken naar Sneek. Súdwest-Fryslân kent ruim 90.000 inwoners en is in oppervlakte de grootste gemeente van de provincie. De helft van de Friese elf steden ligt in de gemeente. Leeuwarden, als hoofdstad, heeft net iets meer inwoners (93.000). Patrick vertelde mij dat Leeuwarden dreigde kleiner te worden dan Súdwest-Fryslân. Daarop werd de stad Leeuwarden extra groot. Door omliggende dorpen als Grou en De Zuidlanden op te slokken blijft de gemeente Leeuwarden vooralsnog haar voorsprong behouden met meer dan 127.000 inwoners.

De provinciehoofdstad laat even zien wie de grootste is.

Sneek en Grutte Pier

Mijn wandeling eindigt in het mooie Sneek. De stad is bewoond sinds de Romeinse tijd en krijgt in 1496 stadsrechten. De beroemde Waterpoort is kort daarvoor gebouwd. De stad kiest voor Karel V en begint zich aan in de 16e eeuw met de stadswallen te beschermen tegen de Schieringers uit Groningen.

Het is snikheet. Mogelijk daarom verzuim ik de Martinikerk te bezoeken. Want daar ligt de Friese volksheld Pier Gerlofs Donia begraven. Grutte Pier. De man die de Hollanders succesvol bevocht. De boer die een volksheld werd. Vrijheidsstrijder en symbool van Friese onafhankelijkheid.

De thermometer in mijn auto wijst 34 graden aan. Met de airco op 5 aan ga ik naar huis. En wat lees ik thuis. Het graf van Grutte Pier was vorig jaar bij verbouwingswerken niet gevonden, bericht Omroep Fryslân. Voorzitter Tjeerd van der Kooi van de bouwcommissie: “Hij ligt in ieder geval niet in deze ruimte. Hier is niets wat rechtstreeks terug te leiden is naar Grutte Pier. We denken wel dat hij ergens in de kerk ligt, sommige mensen denken wel te weten waar. Dat zou meer in een hoek zijn, richting het Oosterkoor. Maar dan moeten we van alles slopen, en dat is natuurlijk moeilijk.” 

Planten

• Boterbloem
• Waterlelie
• Egelskop
• Gele lis
• Lisdodde

Vogels

• Boerenzwaluw
• Huiszwaluw
• Scholekster
• Kieviet
• Zwarte kraai
• Karekiet
• Knobbelzwaan
• Kokmeeuw
• Wilde eend
• Meerkoet
• Waterhoen
• Fuut