Vandaag trek ik het IJsselmeer over om Friesland te veroveren. Ooit strekte Friesland (Frisia) zich uit van de Vlaamse kust tot aan de Wezer in Noord-Duitsland. Dat was in de tijd van Karel de Grote. We weten het dankzij de Lex Frisonum, het wetboek van de Friezen. Friesland zat toen nog zo’n beetje tegen Noord-Holland aangeplakt, Het IJsselmeer was toen nog een klein binnenmeertje, gescheiden door een enkele stroom (het Vlie). Het IJsselmeer heette toen Almere. Die naam kwam voor het eerst voor in de levensbeschrijving van de Bonifatius. In zijn hagiografie staat opgetekend dat de missionerende bisschop vanaf de Rijn noordwaarts trok over het Aelmere. 

Het ontstaan van het IJselmeer

IJsselmeer. Zuiderzee. Almere. Flevomeer. Het grootste binnenwater van Nederland heeft vele namen gekend, afhankelijk van welk tijdvak je kiest. Door overstromingen, stijging van de zeespiegel en inpoldering ging het water van aaneengesloten land tot binnenzee terug tot een meer met door de mens aangelegde eilanden – voor bewoning en bewoning (Noordoostpolder, Flevopolder) of gecreërde natuur (Marker wadden). In tienduizend jaar is het gebied sterk veranderd. Ik heb deze animatie gemaakt van beschikbare paleogeografische kaarten: 

(Bronvermelding: Vos, P., M. van der Meulen, H. Weerts en J. Bazelmans 2018: Atlas van Nederland in het Holoceen. Landschap en bewoning vanaf de laatste ijstijd tot nu, Amsterdam (Prometheus). Vos, P., M. van der Meulen, H. Weerts en J. Bazelmans 2018: Atlas van Nederland in het Holoceen. Landschap en bewoning vanaf de laatste ijstijd tot nu, Amsterdam (Prometheus). De set kaarten is onderdeel van het programma Kennis voor Archeologie van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. De kaarten en de atlas zijn tot stand gekomen dankzij samenwerking tussen de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Deltares, TNO.)

Holland tegen Friesland

Naar mate het water toenam, nam ook de strijd tussen West-Friezen/Hollanders en Oost-Friezen toe. Dat intensiveerde tijdens – daar is hij weer – het bewind van Floris V. In de 13e eeuw probeert hij West-Friesland te onderwerpen vanuit het graafschap Holland. Dat lukt uiteindelijk. In 1291 noemt Floris V zich daarom ook ‘heer van Friesland’. Nu ja, West-Friesland. Dat was nog onvoldoende voor het Hollandse Rupsje Nooitgenoeg. Een achterachterneef van Floris V is graaf Willem IV (1317-1345). De vechtjas van de familie. Kruistochten, veldslagen, niets was hem teveel.

Willem IV vaart in september 1345 in twee dagen naar de overkant. Dat het zo lang duurt, komt omdat de wind verkeerd staat en grote ondiepten scheepsmanoevres noodzakelijk maken. Rusteloos als graaf Willem is, gaat hij meteen aan Friese wal. Mogelijk was dat net iets ten noorden van het Odulphus-klooster. Een grote misrekening. Woeste Friezen zijn allang voorbereid op de komst van de Hollandse troepen, die al van verre te zien zijn. De Hollanders worden in de pan gehakt. Willem verliest zijn leven, net als veel andere Hollandse edelen. De Slag van Stavoren – onterecht aangeduid als de Slag bij Warns – is een gigantische nederlaag geworden. 

De Elfstedentriathlon van Maarten van der Weijden

Ik vertel over de Elfstedentriathlon van Maarten van der Weijden. Op de dag van mijn wandeling, vrijdag 23 juni, is de voormalig wereld- en Olympisch kampioen al twee keer voorbij Stavoren gekomen: een keer zwemmend, een keer fietsend. Nog een ronde wandelen langs alle elf Friese steden en hij zet een ongelofelijke prestatie neer: de Elfstedentriathlon. 

Als ik de pont verlaat in Stavoren, loopt Maarten net Sloten uit. Ik loop de komende uren vrijwel dezelfde route: van Stavoren naar Workum, zo’n 20 kilometer. Als ik heel rustig loop, en hij heel hard; wie weet haalt hij mij dan in.

Stavoren (Starum) is de oudste stad van Friesland. De voormalige Hanzestad verloor aan invloed als ze zee verzand en steden als Enkhuizen, Medemblik en Amsterdam de overhand krijgen in de internationale zeehandel.

Nu is het een voorname toeristenplaats, met dank aan de legende van het Vrouwtje van Stavoren. De weduwe die ook ooit rijk was als de stad, maar het lot tartte en in armoede eindigde. 

Waar is het hondje gebleven?

Het is vrijwel wolkenloos, maar nog niet erg heet. Ik loop de stad via de haven uit. Ik kan kiezen: linksaf over het Zuiderzeepad, dat hier Nederlands Kustpad 3 heet, of rechtsaf over het Groot-Frieslandpad. Ik ga naar rechts zodat ik langs de Molkwerumer Vaart en door Molkwerum (Fries: Molkwar) kan wandelen.

Bij het KNMI-weerstation staat een scooter, maar ik zie niemand. Ja, verderop sjokt een oudere man met een oud klein hondje, lijkend op een norfolkterriër of dwergschnauzer. Als ik de twee nader, tilt de man het hondje op en loopt over zomerdijkje langs de Molkwerumer Vaart.

Ik passeer hen. De man groet mij niet, en loopt naar het water. Ze raken uit mijn zicht, want ik wandel door. Nabij het ‘Elvis Presley Museum’ annex antiekhandelaar annex jukeboxenverkoper rijdt de man op de scooter voorbij. Ik zie het oude hondje niet. Het zou toch niet? Is het mijn verkrampte geest? Heb ik niet goed opgelet? Had ik iets moeten doen? Wat zou er zijn gebeurd?

Ik loop door het kleine Molkwerum langs de Sint Lebuïniskerk. Wat verderop, bij het Nationaal Monument Mission Airmen, neem ik mijn eerste pauze. Het monument, dat lijkt op de rugvin van een haai dat uit zee steekt, is de gedenkplek in het meer voor de vele dodelijke slachtoffers van vliegtuigen die in het IJsselmeer neerstortten tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Het Groot Frieslandpad loopt vanaf hier weer gelijk aan het Zuiderzeepad en het Nederlands Kustpad 3, en dat gaat zo tot in Workum. De temperatuur loopt op. De Sédijk die overgaat in Noorderdyk en Westerdijk houdt de verkoeling van het IJsselmeer tegen. Er staat geen zuchtje wind en er is weinig beschutting. De 5 kilometer tot in Hindeloopen zijn pittig. 

In de sobere Grote Kerk van Hindeloopen is het lekker koel. Ik pauzeer er en schrijf iets in het gasten/gebedenboek. Ik besluit te gaan lunchen in het dorp. Onderwijl vraag ik mij af waar Maarten wandelt. Haalt hij mij al in?

Na de Thaise lunch passeer ik de stempelpost Hindeloopen en vraag: ‘Waar is Maarten nu?” De drie vrijwilligers bij de post verwachten dat hij rond half 3 in Stavoren kom. Dat betekent dat ik 1,5 uur op hem voor loop. 

Ik loop voor, maar de temperatuur loopt op. Eén van de vrijwilligers van de stempelpost roept mij na: “Vergeet je nek niet te smeren!” Wat zou hij roepen tijdens een koude Elfstedentocht? “Vergeet niet je warm te houden?”

Friesland staat op zijn kop

Via de Oosterdijk loop ik de Stationsweg op, langs het stationnetje van Hindeloopen.  Vijftig meter verder staat Friesland op zijn kop. Letterlijk. Lieuwe Klazes Leane 3 is een oude boerderij achter de zeedijk. Dezelfde vorm, dezelfde grootte, maar dan op zijn kop. Omdenken (‘oarsom tinke’) werd ombouwen (‘oarsom bouwen’). De bewoners hebben daardoor beter zicht op het IJsselmeer.

Ik loop nu onbeschut op het heetst van de dag door de polder over een smal landweggetje. Ik passeer een bescheiden grenspaal met de wapens van Hindeloopen en Workum. De paal zou in 1972 zijn gemaakt naar het origineel dat in de binnenstad van Hindeloopen staat, net naast de kerk (ja, die heb ik dan weer gemist). Eenzelfde paal staat op de Oosterdijk, die uit 1762 (of 1782) stamt. 

(bron: Stedenatlas De Wit. Deze Google Earth van de 17e eeuw is in 2010 verworven met de steun van de Mondriaan Stichting, het VSBfonds en de Vrienden van de Koninklijke Bibliotheek. De Atlas de Wit is 55 bij 38 centimeter groot en weegt meer dan 7 kilo. Dit exemplaar bevat 126 bladen: 108 bladen met plattegronden en 18 bladen met prenten. In totaal zijn 127 steden uit de Lage Landen afgebeeld.)

Door de warmte heb ik niet veel aandacht voor de aanwezige natuur. Ik zie het gebruikelijke spul: boterbloemen, waterlelies, riet, heel veel riet. Mijn oog spot een orchis aan de kant van het landweggetje. Vogels zijn er veel: kievieten, scholsketers, een enkele grutto. In het riet hoor ik karekieten en rietzangers. De zang wordt een enkele keer overschreeuwt door een straaljager. Het is de laatste dag van de internationele oefening ‘Air Defender 2023‘ – de grootste oefening uit de geschiedenis van de NAVO. Doel: een gesimuleerde aanval op een NAVO-lidstaat. Ook in dit natuurgebied is de Oekraïne-oorlog dichterbij dan je denkt. 

Boter, roggebrood en kaas

Mijn tocht eindigt onder de toren van de Sint Gertrudiskerk uit 1480. Zoals Enkhuizen, Hoorn en Medemblik een grote gedeelde geschiedenis hebben, is dat ook met Stavoren, Hindeloopen en Workum: drie steden die een levendige handel hadden met landen aan de Oostzee. Nu nog is de ‘Workumse el’ daar een teken van uit de bloeiende lakenhandel.

Workum wijkt nog iets af van de andere twee Friese steden: het kon gemakkelijk geplunderd worden omdat het geen vestingstadje is. Het had ook tegenwicht: Vrijheidsstrijder en krijgsheer (volgens de Friezen) danwel bendeleider en woesteling (volgens de Hollanders) Pier Donia ondernam vanuit Workum aanvallen op Alkmaar en Medemblik. De boom van een vent – vandaar zijn bijnaam Grote Pier – plunderde bovendien met succes Hollandse schepen op zee.

Vooralsnog ben ik een Hollander. In de trein terug oefen ik Bûter, brea en griene tsiis, wa’t dat net sizze kin, is gjin oprjochte Fries. Het wil maar niet vlotten.

Maarten van der Weijden heb ik niet meer gezien. ‘Pas’ om kwart over 6 is zijn zesde stempel binnen. Hij heeft er dan 200 kilometer zwemmen, 200 kilometer zwemmen en meer dan 100 wandelkilometers opzitten.

Ik houd het bij mijn 20 kilometers. Sterker, mogelijk las ik tijdelijk een wandelpauze in. De hete zon gaat ten koste van het wandelplezier. De verovering van Friesland moet wachten tot betere wandelomstandigheden.

Planten

• Boterbloem
• Waterlelie
• Egelskop
• Bonte leeuwenbek
• Tuinkaasjeskruid
• Gele lis
• Lisdodde
• Orchis

Vogels

• Boerenzwaluw
• Huiszwaluw
• Grutto
• Scholekster
• Kieviet
• Veldleeuwerik
• Torenvalk
• Rietzanger
• Grote karekiet
• Aalscholver
• Kokmeeuw
• Stormmeeuw
• Wilde eend
• Waterhoen
• Fuut
• Meerkoet
• Kolgans