Reality-tv: Waarom kijken we naar huwelijken die op de klippen lopen?

Help, mijn man is klusser, Hollands Got talent, Big Brother, De Gouden Kooi, Temptation Island. Stuk voor stuk zijn het populaire tv-formats waar vaak meer dan een miljoen mensen naar kijken. We love it, we hate it. Toch kijken we massaal. Waarom?

Toelichting bij EO Live

EO Live vroeg mij deze vraag toe te lichten. Dit artikel is de uitgebreide achtergrond bij dit interview. Terugluisteren:

Wat is reality TV en waarom wordt het gemaakt?

Bij reality-tv worden normale mensen in een abnormale setting geplaatst, op maat gesneden voor maximale drama. Reality formats verschillen wat dat betreft niet heel veel van elkaar.

Bovendien zijn de programma’s makkelijk te produceren. Het is erg goedkoop. Met veel kijkers is een realityprogramma extra aantrekkelijk voor adverteerders. Er is dus een sterk economisch motief om reality televisie te maken. Dat zorgt voor een vaste plek op de buis.

Waarom kijken we naar reality-tv?

Realityformats voldoen in hoge mate aan de kijkmotieven van televisiekijkers. We kijken televisie als ontspanning, als tijdverdrijf, om te ontsnappen uit de dagelijkse sleur, om onszelf te informeren en voor sociale interactie en verbondenheid (companionship).

Met realityprogramma’s komt daar voyeurisme en status als kijkmotief bij. Voyeurisme scoort hoger in reality-televisie dan in fictieprogramma’s. We kunnen aapjes kijken bij mensen die we anders nooit te zien of te horen zouden krijgen. Bovendien is het veilig kijken: het treft ons niet rechtstreeks. We lopen geen enkel risico.

Daarnaast voelen we ons beter als we op televisie mensen zien die worden vernederd, of zichzelf te kakken zetten. We kijken reality-televisie, omdat het goed is voor onze eigenwaarde. “It is so bad, that it is good.”
De deelnemers aan reality-tv zijn anders dan wij. Wij doen niet de bizarre dingen die Chantal in Marriage At First Sight doet. Reality-tv doet het helemaal goed naar mate mensen meer statusgericht zijn. Juist die groep vindt het plezierig te kijken.

Vervolgens nivelleren realityprogramma’s. Ze laten zien dat supersterren normale mensen zijn. Ze eten, drinken en gaan naar het toilet, net als ieder ander. Ze worden boos, kennen liefdesverdriet, maken brokken.

We willen de gebrokenheid in de wereld zien. Je kunt zien dat je niet de enige bent. Ook anderen hebben dezelfde soort problemen. Er zit een verlangen onder die de programma’s echter meestal niet waar maken.

Waarom geven mensen zich op voor reality-programma’s?

Op de website van RTL XL kun je dit kwisje doen om te weten te komen aan welk realityprogramma je moet meedoen

Het motief om mee te doen, staat er expliciet bij: ‘Deze serie maakt van jou een ster!’ De omroep maakt het mogelijk om je wensen in vervulling te laten gaan. Dankzij Idols kun je van nobody een superster worden, net als je grote voorbeelden Beau van Erven Dorens, Gordon of Elly Lust. Realityprogramma’s kunnen van normale mensen supersterren maken, is de merkbelofte. 

Daarbij word je uitgenodigd voor televisieprogramma’s, komen ze in roddelblaadjes en mogen ze handtekeningen en foto’s uitdelen. Roem is veruit de belangrijkste drijfveer.

In de praktijk blijkt echter dat sterren van vorige seizoenen snel zijn vergeten en vervangen. Wie herinnert zich nog de deelnemers van een willekeurig seizoen van The Voice, De Bus of Utopia? De succes-rate van Marriage At First Sight is eveneens erg laag. In de Nederlandse versie hebben we 17 koppels gezien. Twee koppels zijn nog bij elkaar. De namen? Ik zou het niet weten.

De bekendheid is vooral tijdelijk. Dat bevestigt onderzoek van de Universiteit Gent. Zij onderzochten de manier waarop deelnemers uit Vlaamse reality-games omgaan met hun tijdelijke bekendheid, hun ‘celebritization’, na afloop. Conclusie: Realityberoemdheid is slechts van korte duur. En er zijn vier attitudes die de deelnemers daarna aannemen. Sommigen zijn blij dat ze kunnen terugkeren naar hun normale leven, een tweede groep wil het liefst in de spotlights blijven en hopen op een celebrity-carriere. Dan is er een groep die hun tijdelijke naamsbekendheid proberen om te zetten in winst in hun werkende leven en een laatste groep – lees: Britt Dekker – bouwt een nieuw leven op in medialand.

Wat zijn de effecten van realityprogramma’s?

Er zitten positieve en negatieve effecten aan reality-tv. Aan de ene kant vinden mensen dat de programma’s oppervlakkig, wreed, schokkend en hersenloos zijn. Ze belonen slecht gedrag zoals hebzucht en vernedering. Het is daarbij verslavend en invloedrijk. Kijkers blijven avond na avond kijken. Dat zie je aan een format als Marriage at First Sight. In het vijfde seizoen wordt het programma twee avonden achter elkaar geprogrammeerd met een langere afleveringsduur dan het eerste seizoen.

Dat maakt dat kijkers zich sterk verbonden met de deelnemers voelen. Kijkers tonen zich empatisch met wat er met de deelnemers gebeurd. Dat verklaart waarom duizenden fans naar het Big Brother-huis kwam om de deelnemers op te wachten en te knuffelen met finalist uit de eerste serie, Ruud Benard (“Laat je niet gek maken”, “ff knuffelen”).

De formats scheppen nieuwe rolmodellen waar we ons aan kunnen spiegelen in wat zij doen. Of juist wat we niet willen doen. Daarmee is het een krachtig middel om de discussie over normen en waarden te voeren. Wat is je eigen morele kompas als je de deelnemers elkaar ziet liefhebben, ziet vernederen of kotsend, scheldend of zuipend voorbij paraderen. Vooral voor jongeren kunnen realityprogramma’s behulpzaam zijn om het eigen morele kompas te bepalen. Wat laat je toe? Wat vind je onacceptabel bij de ander, en pas je dat toe in je eigen relatie?

Hoe ontwikkelt reality-tv zich?

The Real World (1992) op de Amerikaanse muziekzender MTV was zo’n beetje de eerste moderne reality-tv. We sluiten een aantal mensen in een ruimte op gedurende 3 maanden en we kijken wat er gebeurt. Simpel format. Normale mensen werden als zichzelf gepresenteerd. Ze waren geen filmkarakters, gewoon zichzelf. Makkelijk te produceren, en bovendien goedkoop te verkopen als ‘sociaal experiment’.

We zien het later terug bij Big Brother in een huis onder 24-uurs bewakingscamera’s. In 1999 was het nog saai. Maar toch. Het publiek moet iets hebben om over te praten. Dat ging destijds vooral over het fatsoen van het programma en of deelnemers niet tegen zichzelf in bescherming zouden moeten worden en of een dergelijk format geen psychische of emotionele schade zou kunnen opleveren.

En dus kwamen er zuipfeesten, verleidsters, life tv-seks en grensoverschrijdend gedrag. De morele grens schuift op. In De Villa vloog het in het najaar van 2019 uit de bocht met seksueel overschrijdend gedrag. Dat zorgde ervoor dat Peter van der Vorst, net directeur van RTL, een stop zette op programma’s als Temptation Island en Love Island (november 2019)

Volgens televisiewetenschapper Maarten Reesink was dat abrupte besluit wereldvreemd. “Bij dit subgenre gaat het er juist om dat mensen seks hebben met elkaar.” Daarmee is de discussie over normen, waarden en goed fatsoen in realityformats weer helemaal terug. Reesink: “Willen we echt televisie maken die erop is gericht om mensen vreemd te laten gaan, zoals bij Temptation Island? Het gaat om mensen verleiden en ze dingen laten doen waar ze misschien niet helemaal achter staan.”

Is de stop van lange duur? Neen. Op 6 februari 2020 worden de vier nieuwe koppels van Temptation Island bekend. “Volgens zenderbaas Peter van der Vorst zijn de uitkomsten van een intern onderzoek echter positief genoeg om de show te laten terugkeren,” noteert het AD. 

Aanbod neemt toe

Dat laat onverlet dat het aanbod van reality-programma’s toeneemt. Niet alleen het aantal, maar ook de diversiteit neemt toe. Het format is fluïde, zoals de morele grenzen fluïde zijn.

Zo zijn er:

• Reality kookprogramma’s als Heel Holland Bakt, Hell’s Kitchen
• Reality datingprogramma’s, zoals Op goed geluk, The bachelor, De Villa, Boer zoekt Vrouw en Marriage at first sight en Temptation island
• Verbouwprogramma’s zoals Help, mijn man is klusser
• Talentenshows, zoals The voice of Holland, American Idols, Holland Got Talent of zelfs Maestro
• Spelprogramma’s als Wie is de mol? en Hunted

Het reality-gehalte wordt vaak gekoppeld aan oerformats, zoals een challenge, make-overs, testen of reconstructies. De deelnemers zijn afwisselende Bekende Nederlanders of de man-in-de-straat. Bij het ene format spelen in meer of mindere mate morele vragen.

Real or not real

Tegelijkertijd zijn steeds meer kijkers zich ervan bewust dat reality-televisie gescript is. En terecht. Het is gescript. Misschien moeten we het daarom geen reality tv meer noemen. De storytelling, de casting, de montage, de soundbytes, de gemanipuleerde uitkomsten: optimaal dramatisch effect is belangrijk opdat je blijft kijken. En de makers zouden de deelnemers pushen om over de grens te gaan.

Het kan ook anders. Reality TV als kracht voor social change

Asim Haneef (@asimhaneef) is de directeur ontwikkeling bij Bamyan Media (www.bamyan.org). In 2013 lanceerde hij met succes El Mashrou3 (‘The Project’), het eerste reality-tv-programma van Egypte over reguliere en sociale ondernemers voor Al-Nahar, het op twee na grootste tv-netwerk in dat land. Deze reality-tv show trok miljoenen tv-kijkers en empowerde een grote sociale media-community, omdat het de vindingrijkheid, passie en vaardigheden van sommige jongeren van het land wilde benadrukken. Zo kan het dus ook.

In een TED-talk vertelt Haneef de ins en outs van het format. Misschien iets voor RTL5? 

(foto omslag: Big Brother 2009 Italy door _mixer_ (Flickr)