Dit jaar lijkt er een parallel universum te ontstaan tussen theologen enerzijds en een zich snel ontwikkelende technologische samenleving anderzijds. De bronnen van theologen zijn veelal eeuwenoude geschriften zoals de Talmoed, de Bijbel of de Koran om de God van Abraham, Isaak en Jacob te onderzoeken en te actualiseren naar de dag van vandaag. Maar vandaag hebben we de God van Alan Turing, Tim Berners-Lee en Steve Jobs die gaan over (kunstmatige) intelligentie, (open) data en apparaten. Daar horen we weinig vakbroeders over. Of toch niet?

Technische innovaties volgen elkaar steeds sneller op. Inmiddels staat de wereld bol van wetenschappelijke artikelen, gepopulariseerde opinies en televisie-meningen over kunstmatige intelligentie.

Die ophef begon lang, lang geleden met de Wet van Moore uit 1965, die stelt dat de capaciteit van een transistor zich binnen een zekere tijd verdubbelt. Singulariteit (Vinge, 1993) bouwt hierop voort en stelt dat het tempo waarin informatietechnologie exponentieel groeit en leidt tot singulariteit – de situatie dat de technologische vooruitgang zo snel gaat dat de mensheid de door henzelf ontwikkelde techniek niet meer kan bijbenen.

ChatGPT vermoordt de onderwijzer, de schrijver en de theoloog?

Theologen zijn binnenkort niet meer nodig als je de theorie van de singulariteit volgt. Dat maakt ChatGPT misschien duidelijk. De nieuwe chat-technologie kan teksten fabriceren op basis van een korte instructie, de zogenaamde prompt. GPT staat voor ‘generatieve pre-trained transformer’ en duikt sinds 2020 op als de robot die beter kan schrijven dan de mens.

Nu kunnen robots al veel langer teksten produceren. Ronald Giphart schreef in 2017 samen met de ‘Asibot’ een verhaal in het kader van Nederland Leest. Giphart gaf de robot een voorzetje en die schreef vervolgens enkele zinnen extra. Het eindresultaat redigeerde Giphart tot het eindverhaal. Giphart had er nog best veel werk eraan. Hoofdbrekens zelfs.

Met GPT is die menselijke inzet een stuk minder. GPT is probabilistisch software die ons kan verslaan, zoals met de slimme chatbot ChatGPT, dé AI-hit van dit jaar. Je kunt met het programma in gesprek treden en vragen stellen. ChatGPT genereert zelf een passend antwoord. ChatGPT zegt over zichzelf:

ChatGPT is een grote taalmodel getraind op de GPT-3.5 architectuur van OpenAI. Het is ontworpen om mensachtige gesprekken te voeren en menselijke taal te begrijpen en te produceren. Het model is getraind op een enorme hoeveelheid tekstuele data van het internet en andere bronnen, waaronder boeken, artikelen, blogs, en meer. Dit omvat ook meerdere talen, waaronder Engels, Nederlands, Spaans, Frans en nog veel meer.

Deze trainingsdata zit in de modelparameters en wordt gebruikt om de respons te genereren op basis van de input van de gebruiker. ChatGPT gebruikt machine learning algoritmes en kunstmatige intelligentie om steeds betere gesprekken te voeren en betere antwoorden te geven op basis van zijn training. Het model heeft geen eigen kennis, maar put alleen uit de informatie die het heeft geleerd tijdens de training.

ChatGPT is ontwikkeld vanuit de Amerikaanse onderzoeksinstelling OpenAI. GPT-3 is de meest geavanceerde taalmodel van dit moment met GPT-4 in een vergevorderd stadium. Het is misschien des te opmerkelijker dat een van de oprichters van OpenAI, Elon Musk, waarschuwt voor deze machine-learning software.

Of toch niet? Bij iedere technologische hype-cycle ontspint zich dezelfde discussie: Techniek loopt voor op de moraal en gebruik. De vraag of de nieuwe techniek goed of slecht is voor de mens, komt veelal nadat de techniek is ontwikkeld. Het gesprek over de psychologische impact op de individuele mens of de maatschappelijke impact op een samenleving volgt als een nieuwe AI-tool het lab heeft verlaten.

Enerzijds willen we niet achterblijven en kunnen we bewijzen dat we bij de tijd zijn, zelfs vooruitstrevend. Gelijktijdig heerst angst en onrust: Wordt de computer te slim? Hoe gevaarlijk is dat? Hyperintelligente robots maken de mens overbodig maken in een dystopische wereld. Dat frame komt overal terug in media: ‘Vandaag kwam ik er achter dat computers al deels mijn werk kunnen overnemen’ zei de EenVandaag-presentator verontrust. Op1-anchorman Sven Kockelman denkt dat al onze banen op het spel staan en RTL-praatdiva Eva Jinek vraagt zich vertwijfelt af of alle kantoorbanen verdwijnen. Of, ook buiten onze landsgrenzen grote zorgen dat scholieren hun boekverslagen, essays en werkstukken laten genereren terwijl ze zelf op het strand liggen. Amputeert kunstmatige intelligentie ons vrije en autonome gevoel van handelen, scheppen en creatief bezig zijn, dus van mens-zijn, zoals Tom Grosfeld betoogt in Vrij Nederland.

Ligt dat gevaar ook op de loer voor theoloog en religiewetenschappers? Vooralsnog praat ChatGPT na als een papegaai en voorspelt bijpassende woorden. We overschatten op dit moment de kwaliteit van de software doordat de output wordt gekenmerkt door een goede zinsstructuur met weinig tot geen grammaticale fouten.

ChatGPT genereert tekst, Dall-E genereert nieuwe beelden en MusicLM schrijft muziekstukken. Alle dankzij de ingegeven data. Machine learning software moet veel leren. Dientengevolge moet er nog zeer veel worden gecorrigeerd. Veel meer werk in plaats van werkloosheid.

Trainen, trainen en nog eens trainen. Daardoor wist Deep Blue de beste schakers ter wereld verslaan. Maar ja, een schaakbord heeft een wiskundig te berekenen aantal mogelijkheden. Dat kan een computer uiteraard sneller en beter. Daarmee gaat AI meer over statistiek en mogelijkheden dan over intelligentie.

Het gaat veel minder over redenatie en interpretatie. Dan pas zijn er slimme robots. Tot die tijd worden wij nagepraat door technologie. Niet voor niets stelt taalkundige Emily Bender verbonden aan de Universiteit van Washington taalmodellen als XLNet, BERT en ChatGPT voor als ‘stochastische papegaaien’. Ze onderzocht de risico’s van immer groeiende taalmodellen en de manieren om benoemde risico’s te beperken. Geïdentificeerd werden milieukosten (energieslurpende datacentra), financiële kosten (toegankelijkheid) en ‘opportuniteitskosten’ (met zo min mogelijk inspanningen werken). Deze laatste kostensoort zorgt voor de grote maatschappelijke risico’s, waaronder toenemende stereotypering, discriminatie, extremistische ideologieën en onterechte arrestatie als gevolg van schijnbaar coherente resultaten.

Maar als AI interpreteert, ontstaan ongelukken. In Rotterdam stopte de gemeente in 2021 met een AI-tool nadat inwoners onterecht werden aangemerkt als bijstandsfraudeurs. Dat was geheel te wijten aan een risico-inschattingsmodel dat met machine learning algoritmes voorspellingen over gedrag deed. Er was alleen een probleem: er zat een vreselijke bias in. Alleenstaande jonge vrouwen, oude mensen in de bijstand, Rotterdammers met verslavingsproblematiek of mensen met een mindere beheersing van de Nederlandse taal maakten een grotere kans om geselecteerd te worden door het algoritme. Met als gevolg: heronderzoek of een uitkering onterecht was verstrekt. Dat riekt naar digitale discriminatie.

In die bias zit een wezenlijk probleem: de verzamelde data is niet gelijkelijk verdeeld, en over bepaalde onderwerpen zit nu eenmaal meer in de database die door de makers is gevoed. Vergelijk Wikipedia: populaire bezigheden als sport, film, entertainment en tech zijn uitgebreider en diepgaander uitgewerkt dan onderwerpen als theologie of religie. Wikipedia promoot daarmee ongelijkheid: bias als één van de wezenlijke weeffouten van informatietechnologie.

De aloude Turing-test – kijk naar de film The Imitation Game – kan hierbij maatgevend zijn. Alan Turing bedacht in 1950 de test. Als een mens een gesprek van vijf minuten kan voeren zonder te beseffen dat hij of zij met een machine praat, dan slaagt de computer voor de test.

Tot nu toe is nog geen enkel programma geslaagd voor de test. ChatGPT ook niet, zegt de tool zelf:

Hoewel ik misschien in staat ben om sommige mensen voor de gek te houden in een Turing-testscenario, denk ik niet dat ik op dit moment de Turing-test volledig zou kunnen doorstaan. Het is echter belangrijk op te merken dat de Turing-test slechts een benchmark is en dat de waarde van een AI-systeem niet alleen wordt bepaald door het vermogen om menselijke intelligentie na te bootsen.

Maar misschien komen we dichtbij. In maart 2023 maakten bijna 15.000 onderzoekers en ondernemers zich zorgen over de ontwikkeling van AI. Onder hen niet de minsten: mede-oprichter van Apple Steve Wozniak, Tesla-oprichter Elon Musk en filosoof en futuroloog Yuval Harari. Ze willen dat AI-systemen die krachtiger zijn dan GPT-4 minimaal een half jaar niet getraind mag worden. Een druk op de stopknop. Pleiten voor deze pauze en beter toezicht is altijd een goed idee.

Voor het doel van dit artikel stel ik een andere vraag: Kunnen we, in plaats van doemdenken, samenwerken met deze technologie voor ons eigen werk en waarmee we de medemens kunnen ondersteunen?

Een cyberpreek over Jezus stilt een storm

Een voorbeeld. Dominee Jan van der Wolf uit Zoetermeer postte op 6 maart 2023 een ‘chatbot preek’ over het verhaal over Jezus die een storm stilt. Een dag eerder postte hij zijn eigen preek. Hij vroeg zijn Facebook-contacten om reacties. Die kreeg hij:

Ik gok dat de chatbot meer katholiek georiënteerd is dan protestants. (….) want “kort van stof, erg algemeen houden en geen of nauwelijks tekstuitleg, alleen interpretatie”.

Het is een keurig verhaal. Een open deur. Niets meer aan doen  

Lieve broeders en zusters……wel ouderwets om een gemeente aan te spreken. Trouwens de hele preek is ouderwets te noemen.

Angstaanjagend, als dit echt die robot is en geen practical joke van Jan…

Keurig maar niet doorleefd geschreven.

De reacties laten een veelkleurigheid zien van meningen en emoties, waarin de aspecten terugkomen die we hierboven al beschreven: angsten, vertekening, een (verouderde?) dataset en een opmerking over het gebrek aan creativiteit.

Een andere visie: AI als hulpmiddel

Maar stel dat de dataset specifieke theologische bronverzamelingen zijn. Laten we zeggen: alles wat in Theologie.nl zit van Handelingen tot het werkboek zondagsliturgie en de hele boekverzameling?

Of stel dat technologie voldoende toezicht kent, voldoende privacy waarborgen en een evenwichtige trainingsset heeft? Ik zie voor mij dat de software helpt om zodoende alle vakbroeders helpen hun werk beter te doen.

Of stel je voor dat theologen meewerken aan het ontwikkelen van AI als het gaat om ethische afwegingen? Of bij het leggen van verbanden, leren reflecteren en redeneren? Welke positieve impact kan dat hebben op de samenleving?

ChatGPT (of een toekomstige opvolger) is zo beschouwd niet bedoeld om theologen te vermorzelen. De tool kan helpen bij het vergemakkelijken van de toegang tot (theologische) bronnen zodat een dieper begrip van religieuze kwesties kan ontstaan.

Daarnaast kunnen theologen of religiewetenschappers bijdragen aan ethische richtlijnen die invloed hebben op de ontwikkeling van AI. Bij complexe berekeningen in AI-tools is het niet altijd even eenvoudig te beoordelen hoe een uitkomst is gevonden, en wat de uitkomst betekent. Waarheidsvinding om deep fake beelden, teksten en audio/video te identificeren en ethische kaders aandragen is een mooie rol.

Of wat als kunstmatige intelligentie gaat over de wens van de mens zichzelf te begrijpen? Filosoof en hoogleraar in de AI Jan Broersen bepleit (NPO, De twee kanten van AI. In: De Nacht van….) meer aandacht hoe mensen machines verantwoordelijk kan programmeren via de wegen van formele logica Het is juist de rol van theologen om betekenis te geven aan wat de wereld van de AI ons voorhoudt: een nieuwe religieuze taal over postmortaal bestaan, onsterfelijkheid, seculiere wederopstanding, menselijke transformatie, om nog maar te zwijgen van de mogelijkheid van een postmenselijke “missie” naar de rest van de kosmos of het parallel universum uit The Matrix.

Tot slot. Als de toekomst nu vandaag zou zijn, wat vraagt dat dan van een theoloog? Welnu, dit antwoordde ChatGPT op deze vraag:

Als theologen moeten we ons blijven aanpassen aan de veranderende wereld om relevant te blijven en een positieve bijdrage te leveren aan de maatschappij. Door ons te richten op de betekenis van religie en spiritualiteit, sociale rechtvaardigheid en het creëren van betekenisvolle gemeenschappen, kunnen we bijdragen aan een betere toekomst voor alle mensen.

Tsja. 🙂