Ik dacht dat de banaan een koloniaal exportproduct was en dus uit de 19e of misschien zelfs 18e eeuw al in Europa bekend moest zijn. Een eerste vingerwijzing vond ik in een artikel in de ‘Nieuwe Haagse Nederlandse courant’ van 18 juni 1802. Onder het kopje ‘Fransche Republiek’, Parijs, den 13 Juny is het telegrafisch verslag te lezen van de Slag om St. Domingo die de Fransen wonnen eerder dat jaar; belangrijk voor de republiek en zeemogendheden die ‘volkplantingen’ bezitten. Het was een heftige strijd, waarbij de bemanning “zonder magazynen, fchier zonder buskruit, moesten zy bananen tot hun voedzel gebruiken.” Het verslag is van generaal Charles Leclerc. De zwager van Napoleon werd naar St. Domingo, het huidige Haïti, gestuurd om een opstand van slaven neer te slaan. In februari 1802 landde Leclerc op het eiland en maakte een einde aan de opstand. Lang kon de generaal er niet van genieten: nog geen half jaar later stierf hij aan de gele koorts.
Ja, leuk dan. Maar die soldaten aten bananen in de Cariben, niet in Frankrijk.
Dus honderd jaar voor 1903? Vanwaar dan de 1903. De Vlaamse krant ‘De Standaard‘ (16 mei 2009) noemt 1903 als entree van de banaan in Europa, want bananen transporteren is zeer delicaat. Onder de 13°C bederven ze en boven de 15°C rijpen ze te snel. Pas toen snel en gekoeld transport voorhanden was, kon aan export worden gedacht. Daarom duurde het tot in de tweede helft van 19de eeuw voor de eerste bananen naar Noord-Amerika werden gebracht, een bootreis van 5 tot 7 dagen vanuit Centraal-Amerika en de Caraïben. In 1903 kwamen bananen in Europa terecht. Tot in de jaren 60 werden bananen in trossen aangeleverd.”
Dat klinkt plausibel. Op schilderijen van Paul Gauguin, vriend en tijdgenoot van Vincent van Gogh zijn bananen te zien op Tahiti. Maar ja, dat is geen Europa, noch Frankrijk. Hij schilderde onderstaand tafereel, getiteld ‘De maaltijd of bananen Jong Tahitiaans aan tafel‘ in 1891, een jaar na de dood van Vincent. (Opmerkelijk detail: Gauguin stierf in 1903. (!))
Herkomst van de banaan
In de publicatie ‘De banaan: De onbekende wereld achter ons favoriete fruit‘ (pdf) beschrijven 7 wetenschappers de ontstaansgeschiedenis van de banaan. De wilde banaan behoort tot het geslacht ‘Musa’ – kruidachtige planten verwant aan tarwe en tulpen. De vruchten van de wilde bananen zijn eigenlijk bessen vol harde zaden zonder voedingswaarde, schrijven de professoren. Ze komen uit Indonesië, Nieuw-Guinea en Maleisië en zijn tienduizenden (!) jaren oud. O ja, de naam ‘Musa’ kan wel eens worden toegekend aan Antonius Musa, de Griekse botanist in de tijd van de Romeinse keizer Augustus. Een leuk fun fact. Echter, meer voor de hand ligt dat Musa de latinisering is van de Arabische naam voor fruit, ‘mauz’. (hier de bron)
Door zeevarende naties – eerst in de Stille Oceaan, later de ontdekkingsreizigers uit Europa – verspreidde de plant zich over de volle breedte van de evenaar.
(Bron: Guy Blomme, Edmond De Langhe, Hugo Volkaert en PNAS 108 (208), 11311-11318. © Stichting Biowetenschappen en Maatschappij)
Dan hebben we het al over de zaadloze, eetbare bananensoort. Hoe de banaan in Afrika terecht is gekomen, is nog steeds onduidelijk. Mogelijk door handelaren uit Perzië, India en Indonesië. Maar er zijn ook deze wetenschappelijke opvattingen dat de banaan in oost-Afrika rond 3.000 voor Christus bekend was.
Vanaf de vijftiende eeuw zorgen Portugezen en Spanjaarden voor de oversteek naar Midden- en Zuid-Amerika.
De bekendste bananensoort, de Cavendish, belandde rond 1826 op Mauritius en werd rond 1834 bekend bij William Cavendish, de zesde hertog van Devonshire in Engeland, en nadien in de Nieuwe Wereld. vanaf 1903 (opnieuw 1903) werden daar verschillende klonen op grotere schaal gekweekt. De Cavendish-banaan is momenteel goed voor ongeveer de helft van alle bananen die wereldwijd worden geproduceerd, is te lezen in ‘De banaan’.
Hoe de vrucht in Europa is beland, staat dan weer niet genoemd. Het lijkt aannemelijk dat Portugezen of Spanjaarden de vrucht ook naar eigen land brachtten. Zou je zeggen.
De website ‘The History of the Banana : Ancient Origins to the 1800s‘ schrijft:
It was Alexander’s delectable dessert in 327 B.C. during his invasion of India that led to the fruit’s widespread migration. From India it travelled to the Middle East, where it acquired its current name from the Arabic banan, or finger, and from there Arab traders took it to Africa, where the Portuguese transported it to the Caribbean and Latin America.
Dat beweert ook National Geographic in deze 2 minuten video:
Maar ook hier: is het hear say, kopieergedrag van secundaire bronnen? Hoe kreeg Alexander de bananen in Europa als ze zo kwetsbaar zijn in het transport?
De academische publicatie ‘The Conversation’ publiceerde op 10 april 2018 het artikel ‘The day bananas made their British debut‘. Daar is wel een primaire bron te vinden. Botanist Thomas Johnson laat in de etalage van zijn winkeltje in Holborn, Londen ‘The herbal of generall historie of plantes‘ uit 1633 de afbeelding van een banaan zien. Nou, fijn. fun fact. Maar daarmee eet een Londenaar de kromme vrucht nog niet.
Er zijn nu drie mogelijke routes. De eerste, heel lang geleden, via Alexander de Grote. Maar hoe heeft hij dat transport dan gefixt? De tweede route is via het Afrikaanse gebied waar Spanje over heerste. Een derde route is vanuit Afrika via de Cariben, waar Fransen, Spanjaarden en Portugezen bananen teelden (en waar de term bananenrepubliek – lees: Honduras) vandaan komt. Alle ver voor 1903. Was koeling toen geen issue?
Ik heb een vermoeden dat 1903 is blijven plakken omdat begin 20e eeuw de ‘Panama-ziekte’ bijna een einde maakte aan de bananenhandel. (Met als ironische spin-off het lied ‘Yes, We have no bananas’ uit 1923 van Frank Silver en Irving Cohn) en nadien door velen is gecoverd en aangepast; in Nederland bijvoorbeeld door De Boswachters.
Heeft Vincent van Gogh bananen gezien? Dus ergens tussen 1853 en 1890. Dan zou je zijn brieven moeten raadplegen of hij correspondeert over de pisang.
Hierboven heb ik nog geen enkele primaire bron kunnen aanwijzen, maar ze zijn er wel. Waren er bananen in de tijd van Vincent van Gogh? Jazeker. Ik ben naar advertenties gaan zoeken in Nederlandse kranten van voor 1890. Want als ze in Nederland bananen verkopen, dan toch zeker ook in Frankrijk. En dan vind je meerdere winkels die bananen te koop hebben. De eerste vond ik in het Algemeen Handelsblad van 7 mei 1849, wlas er 6 pondjes pisang worden geveild: Bingo!
Algemeen Handelsblad, 7 mei 1849
Algemeen Handelsblad, 26 oktober 1976
Algemeen Handelsblad, 25 mei 1873
En dat niet alleen. Ook voor de tijd van Van Gogh kon je bananen in Nederland zien. Daarvoor moest je bijvoorbeeld naarde Hortus Medicus in Groningen om de ‘Musa of Pisang’ in bloei te zien. Welk jaar? 29 juni 1761!
30 juni 1761, Opregte Groninger Courant
Kan het nog eerder? Want gaat plantkunde niet voor de handel?
De oudste krantenbron die ik vond is de Leydse Courant van 27 februari 1736. Daar wordt verhaald dat de pisang, zijnde dit de vierde van deeze Plant, welke in Europa, en de eerfte, die in Holland bloeid op de Hartecamp, Buytenplaats van den Heer Cliffort by Haarlem.
De eerste bloeiende banaan van Nederland is gevonden bij een schatrijke Amsterdamse bankier en bestuurder van de VOC met een buitenhuisje in Heemstede!
