Ten noordwesten van Hillegom begint één van de breedste duinstroken van ons land. Deze strook loopt door tot aan Schoorl met een industriële onderbreking door het IJkanaal bij IJmuiden.

Doodweg

Ik loop in deze etappe van het noorden van Zuid-Holland naar het zuiden van Noord-Holland, Nadat ik het station van Hillegom noordwaarts verlaat, begint al snel de natuur op het grondgebied van de gemeenten Bloemendaal en Zandvoort.

Vlak voor Vogelenzang zijn seizoenarbeiders de laatste bolbloemen met de hand aan het plukken. Ik sla rechtsaf de ‘Tweede Doodweg’ op. De herkomst van de naam ‘doodweg’ is dat het een pad was tussen een dorp zonder kerkhof en de laatste rustplaats voor overledenen. Elders wordt het wel ‘Lijkweg’ of ‘Helweg’ genoemd.

De enige doodweg van Vogelenzang die bovendien vóór 1949 gewoon ‘Doodweg’ heette. Dus why Tweede Doodweg? In Ons Bloemendaal (oktober 2002) lees ik dat de Doodweg loopt van de Margrietenlaan bij de Zilkerweg tot de buitenplaats Teylingerbosch aan het eind van de Bekslaan. De toevoeging ‘Tweede’ vond het gemeentebestuur in 1894 noodzakelijk om de weg te onderscheiden van de Doodweg in Aerdenhout.

Het wandelnetwerk Noord-Holland meent dat de Doodweg tussen de abdijen van Rijnsburg en Egmond liep als onderdeel van de Buurweg.

Zou dat echt zo zijn?

In De Maasbode van 20 oktober 1893 wordt gesproken over een Doodweg tussen Venenburg (onder Hillegom) en Vogelenzang. Ons Bloemendaal suggereert dat in een ver verleden de doodwegen op elkaar aansloten tussen Vogelenzang en Overveen. In de voormalige gemeente Schoten (ten noorden van Haarlem) was een doodweg. De IJmuider Courant van 9 juni 2018 spreekt over een doodweg tussen Driehuis en Velsen. Op de archiefsite Europeana is sprake van een Doodweg tussen Velsen en Wijk aan Zee. In Castricum bestaat nog steeds een Doodweg, net als in het buurtschap Zanegeest bij Bergen (NH) – nu Russenweg geheten – en in Schoorl met een Doodweg die nu de naam Molenweg draagt.

Dit zou nog veel verder gaan dan het wandelnetwerk suggereert. Een doodweg van Rijnsburg tot Schoorl? Of dit ook zo is, is zonder fatsoenlijk archiefonderzoek niet te bewijzen. Het is zo, of het is toeval en hadden veel plaatsen in het verleden een doodweg bij gebrek aan een kerkhof.

Ligt het niet meer voor de hand dat de doodweg een aloude ‘buurweg’ zoals uit aloude Nederlandse wetgeving? Het oude burgerlijk wetboek (artikel 719) duidde – tot 1992 – een buurweg als ‘Voetpaden, dreven of wegen aan verscheiden geburen gemeen, en welke hun tot eenen uitweg dienen, kunnen niet dan met gemeene toestemming worden verlegd, vernietigd of tot een ander gebruik gebezigd, dan waartoe dezelve zijn bestemd geweest.’ Daarmee heeft een buurweg als privéweg gemeenschappelijk gebruik, zoals een doodweg dat ook heeft. Tegenwoordig zouden we het recht van overpad noemen: gaan over het perceel dat eigendom is van iemand anders.

Jamboree 1937

Aan het einde van de doodweg ligt links het Huis te Vogelenzang. Van oorsprong was dit het jachtslot ‘Voghelsanck’ uit eind 13e eeuw. Eigenaar: graaf Floris V. Het huis werd in de 18e eeuw in classicistische bouwstijl verbouwd.

Het huis is nu vooral bekend van de vijfde Wereld Jamboree in 1937. Op het terrein mochten de padvinders verblijven. Het was de laatste jamboree die oprichter Baden Powell meemaakte. Dat is de man waar een smet van jewelste op is blijven kleven: toenadering met de Hitlerjugend, publiekelijk fan van Mussolini en ook nog eens de man die er homofobe en racistische ideeën erop zou nahouden. Dit leidde drie jaar geleden – ten tijde van de George Floyd-protesten, jeweetwel: Black Lives Matter – in de Engelse badplaats Poole tot een heftig debat of het standbeeld van Baden Powell aldaar wel moest blijven staan. Uit voorzorg werd het standbeeld tijdelijk dichtgetimmerd om de gemoederen te laten bedaren. Weggehaald is het niet.

Trancereizen en airbnb-zusters

Mooie natuur doet iets met zingeving. Zo ook rondom Vogelenzang.

Ten zuiden van het dorp, op de grens van Noord- en Zuid-Holland staat het opleidingscentrum de Tiltenberg van het bisdom Haarlem-Amsterdam. De priesteropleiding van het bisdom is er gevestigd, evenals de theologische opleiding van het Sint Bonifatiusinstituut.

Op het terrein van het Huis te Vogelenzang is de School van de Ziel gevestigd. Je kunt er spirituele reikicursussen volgen of trancereizen boeken, alles gericht op ‘jou en the good life’.

Meer richting Vogelenzang staat het Klooster Casa Carmeli van de zusters Karmelietessen van het Goddelijk Hart van Jezus. Op het landgoed staat het klooster (met kamers die je kunt boeken via airbnb) en een appartementencomplex voor senioren. Verderop in Aerdenhout staat het klooster Alverna van de Franciscanessen van Aerdenhout. Vanwege het teruglopend aantal zusters zijn appartementen in de verkoop gezet.

Na het Huis te Vogelenzang loop ik door over de Vogelenzangseduinweg. Dat eindigt bij de boshut ’t Panneland, goed voor heksensoep of pannenkoeken. ’t Panneland is één van de toegangsplekken tot de duinen. Toegang € 1,50 per dag, vooraf online te kopen of ter plaatse door te pinnen bij de automaat. Dit zijn van die plekken waar je gewoon uit goed fatsoen betaalt. Ook als je weet dat de kans dat je kaartje gecontroleerd wordt minimaal is. Ik heb op andere plekken zo’n controle nooit meegemaakt.

Ik kijk op de plattegrond om een route uit te stippelen. Ik stap even opzij omdat een wandelstel een foto van de plattegrond willen maken.
– “Bent u hier vaker geweest?” vraagt de man mij. Ik antwoord ontkennend.
– “Voor ons is het de eerste keer. Wij zijn vanmorgen om 5 uur uit Drente vertrokken om naar de herten te kijken, en we willen een vos fotograferen”.
“Zo. U komt uit Drente. Dat is een eindje rijden, bent u van Roderwolde of meer van Klazienaveen?” vraag ik belangstellend.
– “Kent u Roderwolde? Dat is een heel klein dorp. Dat u dat kent.”
“Ik ben er nooit geweest. Maar in Roderwolde woont Sybrand van Dijk, de leukste dominee van Noord-Nederland. Die ken ik van Facebook,” antwoord ik.
– “Die kennen we niet. Wij komen uit Assen.”

Damherten in de duinen

Ik wandel grotendeels door het gebied van de Amsterdamse Waterleidingduinen. Het duingebied is groot: 3400 voetbalvelden. De duinen gaat geen prijzen winnen met de namen die voorkomen: Westerveld, Middenveld, Oosterveld, Steneveld, Mussenveld, Vinkenveld of Naaldenveld. Dat sprankelt allemaal niet.

Daarentegen is het een prachtig gebied en de kans dat je géén damhert tegenkomt is nihil. Nee, het is er vergeven van de herten. In de jaren vijftig werden de eerste damherten gezien en omdat er een jachtverbod was, groeide de populatie enorm. Op den duur waren er zoveel herten, dat in het vorig decennium tot afschot werd besloten om de vegetatie de kans te geven wat van de kaalslag terug te winnen, om verdere landbouwschade te voorkomen én om het aantal aanrijdingen te verminderen. Sinds 2016 zijn er meer dan 14.000 damherten gedood.

In 2019 waren er 3.800 damherten. Hoe groot de populatie nu is, is onbekend, maar het herstel was in 2021 nog maar deels te zien (Parool, 26 augustus 2021) en het streefaantal van 6-800 nog niet gehaald.  Elders gaan geluiden op om de beesten dan maar te castreren of te steriliseren.

Een ingreep is links of rechtsom noodzakelijk. Planten en insecten worden beschermd tegen de damherten door ligusterpollen en braamstruiken met hekken. Gebeurt dat niet, dan verdwijnen vlinders en insecten en krijgen vervolgens insectenetende zangvogels het moeilijk.

De wolf

Afschieten, verplaatsen of steriliseren? Nou. Wat dacht je van de wolf? De wolf in de Amsterdamse waterleidingen kan weleens het geheime wapen zijn voor een betere natuurbalans. Het is een kwestie van tijd dat het roofdier op zoek naar een lekkere snack de welgevulde Damherten Drive-inn weet te vinden.

In 2019 bepleitte de Stichting Duinbehoud al om wolven of lynxen uit te zetten. Recenter, eind maart 2023, opperde de Amsterdamse D66-wethouder Melanie van der Horst hetzelfde, nadat de Partij voor de Dieren enkele moties indiende om per direct het afschieten te stoppen. (huh, Amsterdamse wethouder? Jazeker, want het duingebied in  de gemeente Zandvoort is van Amsterdam). Op de Veluwe blijkt – na de eerste ophef – de wolf geen negatieve invloed te hebben op de wildstand.

Volgens IVN Amsterdam kan de terugkeer van de wolf een ecologisch succesnummer worden. “Wolven hebben een belangrijke functie in ons ecosysteem en kunnen een grote bijdrage leveren aan het herstel van de natuurlijke balans, weten we op basis van uitgebreid onderzoek.”

Ik denk dat de entree van de wolf in de Waterleidingduinen helpt om hem van zijn slechte imago af te helpen. Biggetjes, Roodkapje, zeven geitjes… het helpt allemaal niet mee voor het roofdier dan een belangrijke rol heeft in het ecosysteem. Dat laat de video ‘How wolves change rivers’ wel zien:

Tamherten

Er zijn zoveel damherten dat ze erg gewend zijn aan de wandelaars. Daarom noem ik ze eerder ’tamherten’. Je kunt het wild – nu ja, wild – tot op 1,5 meter naderen zonder dat ze de benen nemen. Dat maakt het gebied juist zo populair.

Behalve damherten zijn er vosjes en eekhoorns, maar die zie ik niet. Wel allerlei vogelsoorten. De watervogels vallen op, zoals tafeleenden en aalscholvers. Het  natte infiltratiegebied in de duinen, bedoeld voor de watervoorziening van Amsterdam, trekt deze vogels.

Eenzame fietser

De Waterleidingduinen zijn verbonden aan Boudewijn de Groot – een naar mijn smaak te hoog gewaardeerde protestzanger uit de jaren zestig. Zijn muziek heeft mij nooit gegrepen. De foto op de hoes van zijn vijfde plaat is in de duinen hier gemaakt. De Groot heeft daarover gezegd:

“Je mag daar niet fietsen, dus eenzamer kun je je als fietser niet voelen.”

 

Het zal wel aan mij liggen, maar dit is een opmerkelijke beredenering. Of je fietst alleen en je voelt je eenzaam. Of je fiets niet en dan ben je geen eenzame fietser.

Verrekijkers

Het is nog niet heel erg druk in het duingebied. De Drentse wandelaars zie ik niet meer. Bij één van de kanalen – ook weer met doodse namen als ‘Noordoosterkanaal’, ‘Westerkanaal’ en ‘Nieuwkanaal’  – staat een troepje binoculaire wandelaars te turen naar een zangvogel. “Jullie horen de fitis”, zegt de boswachter. Zien blijkt te lastig voor de verrekijkers. Ondertussen struikel ik over de damherten. Ben ik in de economisch belangrijk duingebied of in een veredeld hertenkamp?

Ik verlaat de duinen bij het bezoekerscentrum De Oase en vervolg mijn pad door Aerdenhout tot aan station Heemstede. Daar maak ik mij op voor het stadse deel van deze etappe. Ik loop langs de Leidse trekvaart tot aan de katholieke Sint Bavo. De kathedraal van het bisdom Haarlem-Amsterdam is de grootste kerk na de Sint Jan in Den Bosch.

Het stadse deel loop ik van de Bavo naar de Bavo. De eerste Bavo-kerk is de kathedrale kerk van het bisdom, voltooid in 1930 en toonbeeld van katholieke emancipatie boven de rivieren. De kathedraal is van ongekende schoonheid en wordt wereldwijd beschouwd als één van de vijf belangrijkste kerken uit de periode 1850-1950. Terecht. De Grote of St. Bavo-kerk in de Haarlemse binnenstad is een stuk ouder, uiteraard, en gebouwd in de late Middeleeuwen. Beide monumenten zijn zeer de moeite waard te bezoeken.

Een liquidatie in de Kleine Houtstraat 32

Haarlem is een stad vol schrijvers. Bomans, Mulisch, Nijgh, Van Deyssel, Meijsing, Hildebrand. Zou het door hen komen dat hier het meest ABN wordt gesproken (o nee, zegt dialectoloog Scholtmeijer, daarvoor moet je in Dronten zijn). Ik zoek niet naar sporen van deze schrijvers – de vier Haarlemse huizen uit De Aanslag bestaan bijvoorbeeld niet – maar wel loop ik door de Kleine Houtstraat 32, bekend uit de roman De donkere kamer van Damokles van mijn geliefde auteur W.F. Hermans. Het slotakkoord voor vandaag is aan  hoofdpersoon Osewoudt:

Kleine Houtstraat 32 was een hoekhuis. Terwijl Zéwüster aanbelde, keek Osewoudt rond, maar Dorbeck zag hij nergens. De deur ging bijna onmiddellijk open en een sponzige man met een kaal rood hoofd stond in de vestibule van het huis. 
– Mogen we even verderkomen? zei Zéwüster.
(…). 

In een serre rezen, onduidelijk in het tegenlicht, twee figuren op van hun stoelen. Nog voor zij helemaal rechtopstonden zei Zéwüster:
– U moet de groeten hebben van tante Amalia, en meteen werd er geschoten. Osewoudt zag niets meer. Hij had zijn rechterhand in de opgerolde handdoek gestoken die hij met de linkerhand voor zijn borst hield als een polsmof en door de handdoek heen schoot hij droemaal op de man met het rode hoofd die naast hem stond. De man sperde zijn mond open of hij wilde braken, strekte zijn handen uit naar Osewoudt’s schouders, maar greep mis en viel op de grond.

Kleine Houtstraat 32 is een oud pand uit 1880. Anno 2023 is de locatie een winkel voor sportartikelen met een bovenwoning. 

In de kamer hing een grijze nevel die naar hoesttabletjes stonk. Osewoudt holde de gang in, Zéwüster kwam vlak achter hem aan. Toen zij buiten kwamen stond aan de overkant van de straat Dorbeck gebogen over een man die probeerde hem vast te houden bij zijn been. Osewoudt zag dat Dorbeck hem een schop tegen zijn hoofd gaf.

Meer zag hij niet. 

Routedetails

Wandeling Hillegom – Haarlem

Afstand

16 km

Kenmerken

Duin, bollenstreek, stad

Plaatsen

Hillegom
Vogelenzang
Amsterdams Waterleidingduinen
Aerdenhout
Heemstede
Haarlem

OV start

NS-station Hillegom

OV Eind

NS-station Haarlem

Gespotte natuur

  • damhert
  • fitis
  • putter
  • aalscholver
  • kleine zwaan
  • boomklever
  • tafeleend
  • fitis
  • grote wijngaardslak
  • zwarte wegslak / rode wegslak
  • grote muur
  • fluitenkruid
  • gewone vogelmelk
  • meidoorn
  • jakobskruiskruid